قرآن درآيينه نهج البلاغه

اشاره
«قرآن در آينه نهج البلاغه» عنوان كتابى است در دست انتشار، برگرفته از سخنان استاد فرزانه حضرت آية الله محمدتقى مصباح. در اين كتاب، طى مباحث متنوعى در چهار فصل، به موضوعاتى همچون جايگاه قرآن در جامعه دينى، تفسير به رأى يا قرائت هاى مختلف، لزوم شناخت مخالفان قرآن از ديدگاه نهج البلاغه، و انگيزه ها و اهداف مخالفان قرآن از ديدگاه نهج البلاغه پرداخته شده است. اين كتاب توسط آقاى على محمدى گردآورى شده است. نبشتار ذيل، كه نيم نگاهى به يكى از مباحث اين كتاب دارد، به محضر ارباب معرفت تقديم مى گردد.
مقدمه
پيش از پرداختن به بحث تبيين جايگاه قرآن در آينه نهج البلاغه، ذكر چند نكته ضرورى است:
1. مسلمانان از قرآن كريم، اين بزرگ ترين هديه الهى و گران بهاترين ميراث پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و آيات نورانى و كلام الهى، آن گونه كه شايسته است استفاده نكرده اند. جامعه اسلامى در طول تاريخ، على رغم تأكيدات فراوان پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مبنى بر وجوب رجوع به قرآن، به عنوان ثقل اكبر و عمل به آن و فرا گرفتن علوم قرآن از اهل بيت(عليهم السلام) به عنوان ثقل اصغر، از تمسّك به اين حبل متين الهى محروم بوده اند. امروزه نيز بايد به اين واقعيت تلخ اقرار نمود كه جامعه اسلامى از آن جا كه از واقعيت قرآن و علوم اهل بيت فاصله گرفته، متحمّل خسارت هاى جبران ناپذيرى شده است.
2. على رغم جدايى مسلمانان از حقيقت قرآن، پرداختن به ظاهر آن در ميان مسلمانان گه گاه از رواج و رونق خوبى برخوردار بوده است. عموم مسلمانان قرآن را به عنوان كتاب مقدس آسمانى، كه در شب قدر بر پيامبر اكرم نازل شده است، مى شناسند.
3. تمسّك به ظاهر قرآن و دور ماندن از حقيقت آن، از بزرگ ترين بلايايى است كه امروزه جوامع اسلامى را تهديد مى كند.
4. روشن است كه تنها راه نجات و رستگارى مسلمانان، بازگشت آنان به قرآن و بهره گيرى از حقيقت آن و پياده كردن قرآن در عرصه زندگى است.
 
الف جايگاه و اهميت قرآن
1ـ تنها كتاب آسمانى در دسترس انسان
حضرت على(عليه السلام) در نهج البلاغه، بيش از بيست خطبه را به معرفى قرآن و جايگاه آن اختصاص داده است و گاه بيش از نصف خطبه به تبيين جايگاه قرآن و نقش آن در زندگى مسلمانان و وظيفه آنان در مقابل اين كتاب آسمانى اختصاص يافته كه پرداختن به همه آن ها مجالى ديگر مى طلبد. در اين جا، تنها به توضيح جملاتى از نهج البلاغه درباره جايگاه قرآن كريم بسنده مى كنيم:
حضرت در خطبه 133 مى فرمايند: «وَ كِتابَ اللهِ بَيْنَ اَظهرِكُمْ ناطِقٌ لا يَعْيى لَسانُه»; قرآن در دسترس شماست، گوياست، زبانش كند نيست. قرآن، بر خلاف ساير كتاب هاى آسمانى از قبيل تورات و انجيل، در اختيار شماست. گفتنى است در امم گذشته و به خصوص در بين يهود و بنى اسرائيل، تورات در اختيار عموم مردم نبود، بلكه تنها نسخه هاى محدودى از تورات نزد علماى يهود موجود بوده و امكان مراجعه عموم مردم به تورات وجود نداشته است. در خصوص انجيل وضع از اين هم نگران كننده تر بوده است; زيرا آنچه امروز به نام «انجيل» در ميان مسيحيان است كتابى نيست كه بر حضرت عيسى(عليه السلام)نازل شده، بلكه مطالبى است كه توسط افرادى گرداوردى شده و به اناجيل اربعه معروف شده است. بنابراين، امم پيشين از دست رسى به كتب آسمانى محروم بوده اند. اما خداى متعال قرآن را به گونه اى نازل فرمود و پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)به نحوى آن را به مردم ابلاغ نمود كه آنان به راحتى مى توانند آن را فراگرفته، آياتش را حفظ كنند.
از ديگر ويژگى هاى اين كتاب آسمانى، آن است كه خداى متعال بر امّت اسلام منّت نهاده و خود ضمانت حفاظت و صيانت آن را از هر گونه تهديد و تحريفى به عهده گرفته است. علاوه بر آن، چنان پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) به فراگيرى مسلمانان و حفظ آيات الهى اهتمام داشتند كه در زمان آن حضرت، عده زيادى از مسلمانان حافظ قرآن بودند; آياتى كه به تدريج نازل مى شد، در اختيار مسلمانان قرار مى گرفت و آنان آيات را حفظ مى كردند، مى نوشتند، تكثير مى كردند و بدينوسيله، در اختيار همگان قرار مى گرفت. بدين روى، حضرت على(عليه السلام)مى فرمايند: كتاب خدا در ميان شماست، در دسترس شماست. بجاست در جمله «ناطِقُ لا يَعْيى لَسانُهُ» بيش تر بينديشيم; يعنى اين كتاب گوياست و زبانش به كندى نمى گرايد، از سخن گفتن خسته نمى شود و هرگز لكنت پيدا نمى كند. سپس مى فرمايند: «و بيتٌ لا تهدم اركانه و عزٌّ لا تهزم اعوانه»; و بنايى است كه پايه هايش فرو نمى ريزد و پيروزمنديى است كه يارانش شكست نمى خورند.
 
2ـ كتابى ناطق و صامت
حضرت در مورد اوصاف قرآن، در نهج البلاغه، از يك سو مى فرمايند: اين كتاب، كتاب ناطق است، خودش سخن مى گويد، از سخن گفتن خسته نمى شود، خود سخن و مطلب خويش را به روشنى بيان مى كند و از سوى ديگر، مى فرمايند: اين قرآن ناطق نيست، بايد آن را به سخن درآورد و اين من هستم كه قرآن را براى شما تبيين مى كنم. در خطبه 147 نيز آمده است كه قرآن «صامِتٌ ناطِقٌ» است; قرآن ساكت است و در عين حال، ناطق و گويا. معناى اين سخن چيست؟
به نظر مى رسد اين تعبير بيانگر دو نوع برخورد و نگرش متفاوت به اين كتاب آسمانى است: در يك نگرش، قرآن كتابى مقدس، ولى صامت و خموش در گوشه اى نشسته، با كسى سخن نمى گويد و كسى با او ارتباطى ندارد و در نگرش ديگر، كتابى است ناطق و گويا كه همه انسان ها را مخاطب قرار داده، آن ها را به پيروى از خود فرا خوانده و به پيروان خود نويد بهروزى و سعادت مى دهد.
بديهى است اگر قرآن را بدين لحاظ بنگريم كه كتابى است مقدس، كلمات و جملات و آياتى است منقوش بر صفحاتى از كاغذ كه مسلمان ها به آن احترام مى گذارند، آن را مى بوسند و در بهترين مكان خانه خويش جاى مى دهند و گاه افراد در مجالس بدون توجه به معانى و حقيقت قرآن، آن را تلاوت مى كنند، كتاب صامتى است كه با صوت محسوس سخن نمى گويد و كسى كه چنين نگرشى به قرآن دارد، هرگز سخنى از قرآن نخواهد شنيد و قرآن مشكلى از او را حل نخواهد كرد.
بنابراين، ما موظفيم قرآن را كتاب زندگى بدانيم و با ايجاد روحيه تسليم در برابر خداى متعال، خود را براى شنيدن سخنان قرآن كريم، كه تمامى آن دستور زندگى است، آماده كنيم. در اين صورت، قرآن ناطق و گوياست و با انسان ها سخن مى گويد و آن ها را در تمام زمينه ها راهنمايى مى كند.
علاوه بر اين دو نگرش، معناى سومى براى صامت و ناطق بودن قرآن، هست كه معنايى عميق تر و منظور نظر حضرت نيز مى باشد و آن اين است كه قرآن صامت است و بايد آن را به سخن درآورد و اين من هستم كه قرآن را براى شما تبيين مى كنم.
در اين اصطلاح، صامت و ناطق بودن قرآن به اين معناست كه هرچند قرآن كريم كلام خداى متعال است و حقيقت اين كلام الهى و نحوه صدور و نزول آن براى ما قابل شناخت نيست، اما از آن جا كه هدف از نزول قرآن هدايت انسان هاست، اين كلام الهى به گونه اى تنزّل پيدا كرده كه به صورت كلمات و جملات و آيات قابل خواندن و شنيدن براى بشر باشد. در عين حال، چنين نيست كه مضامين همه آيات، اعم از احكام و معارف بلند آن براى انسان هاى عادى قابل فهم و دست رسى باشد و خود مردم بدون تفسير و تبيين پيامبر(صلى الله عليه وآله)و امامان معصوم(عليهم السلام) و راسخان در علم بتوانند به مقاصد آيات آن نايل شوند.
بنابر هر دو معناى «صامت و ناطق بودن» قرآن، حضرت على(عليه السلام)مى فرمايند: قرآن «ناطقٌ لايعيى لسانه»; قرآن گوينده اى است كه ازسخن گفتن خسته نمى شود و پيام هايش را به گوش مردم مى رساند و حجّت را برمسلمانان تمام مى كند.
بنابراين، در اين فراز از سخن، على(عليه السلام) قرآن را چنين معرفى مى كند: قرآن اين كلام الهى در بين شماست و با زبانى گويا و رسا پيوسته فرياد مى زند و انسان ها را به فلاح و رستگارى دعوت مى كند و پيروانش را به سعادت و خوشبختى نويد مى دهد و از انجام رسالت خويش هرگز خسته نمى شود.
 
3ـ نيازمند مفسران وحى
يكى از وظايف پيامبر(صلى الله عليه وآله) نسبت به امّتاسلام، تبيين و تفسير آيات الهى است. قرآن كريم خطاب به پيامبر اكرم (صلى الله عليه وآله)مى فرمايد: «وَ اَنْزَلْنا اِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ اِلَيْهِمْ» (نحل: 44); ما قرآن را بر تو نازل كرديم و وظيفه توست كه آن را براى مردم بيان كنى و معارفش را تبيين نمايى. زيرا چنان كه اشاره شد، قرآن كلام الهى و معارف آن چنان عميق است كه براى انسان هاى عادى قابل فهم نيست. از اين رو، قرآن از اين نظر، نسبت به انسان هاى عادى صامت است و نياز به تفيسر و تبيين مفسران وحى دارد. پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و ائمّه اطهار(عليهم السلام)نيز معارف قرآن را در اختيار مسلمانان قرار داده و پيام قرآن را به گوش مردم رسانده اند.
حضرت در خطبه 158 در وصف قرآن كريم چنين مى فرمايد: «ذلِكَ الْقُرآن فَاسْتَنْطِقُوهُ وَ لَنْ يَنْطِقَ وَ لكِنْ اُخْبِرُكُمْ عَنْهُ، اَلا اِنَّ فيهِ عِلْمَ ما يَأتى وَ الْحَديثَ عَنِ الماضى وَ دَواءَ دائِكُمْ وَ نَظْمَ ما بَيْنِكُمْ»; هان، اين قرآن است! از او بخواهيد تا براى شما سخن بگويد، در حالى كه هرگز (بدون تبيين و تفسير پيامبر و امامان معصوم(عليهم السلام)) سخن نخواهد گفت. بايد از زبان حضرات معصومين(عليهم السلام) با معارف قرآن آشنا شد و علوم قرآن را از آن ها دريافت كرد. قرآن درياى معارف و علوم الهى است. غوّاصى دراين درياى بى انتها و صيد گوهرهاى انسانساز آن تنها از عهده كسانى برمى آيد كه با عالم غيب در ارتباطند و خداى متعال نيز از مردم خواسته است تا با توسّل به آن ها كه پيامبر و ائمّه هدى(عليهم السلام)هستند و استفاده از علومشان و كمك و راهنمايى آن بزرگواران به معارف بلندقرآن رهنمون شوند.
 
ب نقش قرآن در حيات اجتماعى
1ـ داروى هر درد
حضرت در ادامه، قرآن را از زاويه ديگرى مورد توجه قرار داده، مردم را به رجوع بدان و تدبّر در آن فراخوانده، مى فرمايند: حال كه امام معصوم مى بايست علوم و معارف قرآن را براى مسلمانان بيان كند و خود قرآن سخن نمى گويد و مردم خود نيز قادر نيستند مستقيماً پيام هاى الهى را دريافت كنند، من شما را از آن آگاه مى كنم و از علوم و معارفش به شما خبر مى دهم: «اَلا اِنَّ فيهِ عِلْمَ ما يَأتى وَ الْحَديثَ عَنِ الماضى وَ دَواءَ دائِكُمْ وَ نَظْمَ ما بَيْنِكُمْ»;تمام آنچه موردنيازشماست درقرآن كريم هست;علم گذشتهو آينده، درمان درد شما و راه سروسامان بخشيدن به زندگى تان. اين
ما هستيم كه بايد بااستفاده ازعلوم اهل بيت و قرآن كريم به امور خود سامان ببخشيم.
حضرت على(عليه السلام)راه حلّ همه مشكلات را قرآن معرفى مى كند ودواى دردوراه حل مشكلات و سامان بخشيدن به امور را در قرآن مى داند.قرآن داروى شفابخشى است كه همه دردها را درمان مى كند وناراحتى هارا التيام مى بخشد.
بايد اين نسخه شفابخش را به دقت مطالعه كردوباراه درمان دردهاومشكلات فردى و اجتماعى آن آشنا شد. بديهى است كه پيش از احساس و شناخت درد، سخن گفتن از درمان، بيهوده است; زيرا ابتدا بايد دردهاى فردى و اجتماعى را شناخت و با مطالعه و دقت در آيات كريمه قرآن با آن ها آشنا شد، آن گاه با به كار بستن اين نسخه شفابخش، به درمان آن ها پرداخت.
در خطبه 198 با تعبير «وَ دَواء لَيْسَ بَعْدَهُ داءٌ» مى فرمايند: قرآن دارويى است كه پس از آن دردى باقى نمى ماند. البته روشن است كه تنها با ايمان به فرمايش حضرت و ايمان به شفابخشى قرآن است كه چنين دارويى مؤثر واقع خواهد شد. يعنى بايد با تمام وجود باور داشت كه درمان حقيقى دردها و مشكلات ما، اعم از فردى و اجتماعى، در قرآن است. هرچند همه ما به اين مطلب اقرار داريم، اما مراتب ايمان و يقين افراد متفاوت است. كسانى هستند كه با تمام وجود باور دارند كه اگر به قرآن روى بياورند و معارف و راهنمايى هاى آن را به كار بندند، قرآن بهترين نسخه شفابخش درد آن هاست. شايد يكى از بزرگ ترين مشكلات جامعه ما ضعف ايمان در اين زمينه باشد و همين موجب شده است كه بسيارى از مشكلات همچنان باقى بماند.
 
2ـ حلاّل مشكلات اجتماعى
كلام حضرت على(عليه السلام) در اين زمينه، بيان ديگرى از سخن ارزشمند پيامبر بزرگوار(صلى الله عليه وآله) است كه فرمود: «اذا الْتَبَسَتْ عَلَيْكُمْ الفِتَنُ كَقِطَعِ اللَّيْلِ الْمُظْلِمِ فَعَلَيْكُمْ بِالقُرآنِ»;1هر گاه اضطراب ها، نگرانى ها، مشكلات و نابسامانى ها همانند پاره هاى شب بر جامعه شما سايه افكند و در حلّ مشكلات راه به جايى نبرديد، بر شمابادكه به قرآن رجوع كنيدوراهنمايى هاى نجات بخش آن راملاك عمل قراردهيد.دستورات اميدبخش قرآن روح اميدوفايق آمدن برمشكلات و رستگارى و بهروزى را در دل ها زنده مى كند و انسان ها را از يأس و نوميدى نجات مى دهد. بديهى است كه هر پيروزى در گرو خواست و تلاش انسان هاست. بنابراين، اگر بخواهيم همچنان استقلال، آزادى و حكومت اسلامى خود را حفظ كنيم و در پناه خداى متعال از هر گونه توطئه اى در امان باشيم، راهى جز بازگشت به سوى خداواحكام نجات بخش قرآن وتوبهوعذرخواهى از ناسپاسى ها و بى حرمتى هايى كه نسبت به ارزش هاى دينى از سوى بعضى از غرب زده ها روا داشته شده است، وجود ندارد.
 
3ـ نظم بخشى به امور اجتماعى
حضرت على(عليه السلام) سپس اين نكته را متذكر مى شوند كه «و نظمِ ما بَينكم»; نظم و راه سامان بخشيدن به روابط بين شما مسلمانان در قرآن است. اين كتاب آسمانى چگونگى روابط اجتماعى شما را نيز تعيين مى كند; زيرا بزرگ ترين هدف هر نظام سياسى و اجتماعى تأمين نظم و امنيت اجتماعى است. در جهان، هيچ مكتب سياسى را نمى توان يافت كه چنين هدفى را انكار كند، بلكه سر لوحه وظايف هر حكومتى تأمين و برقرارى نظم و امنيت است. بدين روى، همه نظام هاى سياسى حاكم بر جوامع بشرى، دست كم در شعار و تبليغات خود، آن را به عنوان بزرگ ترين هدف نظام حكومتى خود بيان مى كنند.
در اين جا، به نقش هدف در زندگى اجتماعى نيز بايد توجه داشت; چرا كه در زندگى اجتماعى، بدون در نظر گرفتن هدف نمى توان سخن از نظم اجتماعى به ميان آورد. هدف منطقاً رفتارهاى خاصى را ايجاب مى كند و افراد با انجام آن رفتارها در زندگى اجتماعى، مى خواهند به آن دست يازند. هدف به نوبه خود، برخاسته از فرهنگ و انديشه افراد جامعه است، به نحوى كه هر جامعه اى به حسب طبع اوّلى، در راستاى فرهنگ و انديشه خود، نظم اجتماعى خاصى را ايجاب مى كند.
اما قدرت هاى استعمارى به دليل سياست هاى استكبارى خود سعى مى كنند ملت ها را در جهت اهداف استعمارى خود سوق داده، آن ها را از فرهنگ اصلى خود تهى گردانند و از طريق تحميل فرهنگ وارداتى، نظم و فرهنگ ملت ها را در دست گيرند. بنابراين، بايد ديد فرهنگ و انديشه حاكم بر جامعه چه نظمى را ايجاب مى كند. روشن است كه فرهنگ دينى برخاسته از قرآن و جهان بينى توحيدى نظم و سياستى را ايجاب مى كند كه در زمينه تحقق هدف خلقت و تأمين سعادت و رستگارى انسان در دنيا و آخرت باشد و آنچه مورد نظر اسلام و قرآن است، سعادت و تكامل انسان است.
متأسفانه برخى از روشن فكران مسلمان غرب زده، كه تعصّب و معارف دينى در آن ها بسيار ضعيف است، از اين نكته اساسى غافل اند و وقتى سخن از نظم اجتماعى به ميان مى آيد، نظم اجتماعى حاصل از «دموكراسى غربى» را در نظر دارند، در حالى كه نظم اجتماعى غرب برخاسته از انديشه سكولاريستى است. اما، در فرهنگ توحيدى، هر چيزى و از جمله نظم اجتماعى در راستاى هدف خلقت ارزيابى مى شود و واضح است كه هدف از نظم اجتماعى در فرهنگ دينى و قرآنى، تنها تأمين رفاه مادى و منافع دنيوى نيست، بلكه علاوه برآن، تكامل انسان و سعادت اخروى او نيز مورد نظر است.
حضرت على(عليه السلام) با تعبيرى اعجازگونه نقش قرآن را در تنظيم امور اجتماعى بيان نموده، مى فرمايند: «وَ نَظْمَ ما بَيْنَكُمْ»; نظم امور و روابط بين شما در قرآن است. يعنى اگر شما خواهان نظم مطلوب و معقولى هستيد كه در سايه آن همه افراد جامعه به حقوق مشروع خود برسند، امور خود را بر اساس رهنمودهاى قرآن سامان بخشيد. هرچند افراد موظفند مسائل شخصى و فردى خود را نيز بر اساس رهنمودهاى قرآن تنظيم كنند، اما تعبير «و نظمِ ما بَينكم» تنها شامل روابط اجتماعى افراد است.
بايد توجه داشت كه توصيه هاى مذكور و شفابخشى دردها و حلّ مشكلات اجتماعى در پرتو رهنمودهاى قرآن، تنها زمانى امكان پذير است كه اين توصيه ها به عنوان توصيه هاى اخلاقى غير لازم الاجرا از ناحيه كارگزاران نظام تلقّى نشود. در اين صورت، قرآن، اين نسخه شفابخش آسمانى، دردى و يا مشكلى از مشكلات اجتماعى را حل نمى كند. بنابراين، اصلى ترين و كارسازترين عامل، ايمان، اعتقاد و باور مسؤولان و دست اندركاران حكومت به برنامه ها و سياست هاى كلى قرآن كريم است; زيرا تا آن ها به كارامد بودن رهنمودهاى قرآن در حلّ مشكلات اجتماعى و تأمين سعادت افراد، ايمان و باور قلبى نداشته باشند، نه تنها در عمل، قرآن را الگوى خود قرار نمى دهند، بلكه در صدد فهم معارف قرآن نيز برنمى آيند.
 
4ـ بى نيازى در سايه تمسّك به قرآن
حضرت على(عليه السلام) در اين خطبه، قرآن كريم را به عنوان شاخص معرفى نموده، مى فرمايند: به يقين، بدانيد قرآن نصيحت كننده و پند دهنده اى است كه در ارشاد پيروان خود، خيانت نمى كند و هدايتگرى است كه گمراه نمى كند و گوينده اى است كه دروغ نمى گويد و كسى با اين قرآن ننشست و در آن تدبّر و انديشه نكرد، مگر آن كه چون از نزد آن برخاست، هدايت و رستگارى اش افزايش يافت و از گم راهى او كاسته شد. آن گاه حضرت مى فرمايد: «وَ اعْلَمُوا اَنّه لَيْسَ عَلى اَحَد بَعْدَ الْقُرآنِ مِنْ فاقَة وَ لا لاَِحَد قَبْلَ الْقُرْآنِ مِنْ غِنى، فَاسْتَشْفُوهُ مِنْ اَدْوائِكُم وَ اسْتَعينُوا بِهِ عَلى لاَوائِكُمْ فَاِنَّ فيهِ شِفاءً مِنْ اَكْبَرِ الداءُ وَ هُوَ الْكُفْرُ وَ النِّفاق وَ الغَىُّ وَالضَّلال.»
با وجود قرآن و حاكميت آن بر جامعه، براى احدى نيازى باقى نمى ماند كه براورده نشود; زيرا قرآن كريم عالى ترين برنامه الهى براى زندگى موحّدان است و خداى متعال عزّت و رستگارى دنيا و آخرت پيروان اين كتاب آسمانى را تضمين نموده است. بنابراين، در صورتى كه جامعه اسلامى ما دستورات حيات بخش قرآن را بكار بندد وبا ايمان به صدق وعده هايش،آن راالگوى عمل خويش قرار دهد، قرآن تمام نيازهاى فردى و اجتماعى، مادى و معنوى جامعه را برآورده و جامعه اسلامى را از هر چيز واز هر كس بى نياز مى كند.
در مقابل، حضرت خطر جدايى از قرآن راگوشزد نموده و اين فكر را كه بدون قرآن، اين ثقل اكبر الهى، مى توان مشكلات و نيازمندى هاى فردى و اجتماعى جامعه را برطرف نمود، رد مى كنند و مى فرمايند: «وَ لا لاَِحَد قَبْلَ الْقُرآنِ مِنْ غِنى»; هيچ كس بدون قرآن بى نياز نخواهد ماند و هرگز جامعه از قرآن مستغنى نخواهد شد; يعنى هر چند انسان ها، تمام علوم و تجربه هاى بشرى را در زمينه هاى گوناگون گردآورده و افكار و انديشه هاى خود را بسيج كنند و تمام تلاش ها در جهت حل مشكلات و نيازمندى هاى جامعه مصروف شود تا جامعه اى انسانى بر پايه قسط و عدل و داراى ارزش هاى اخلاقى و انسانى اقامه گردد، بدون قرآن از عهده اين مهم برنخواهند آمد و براى رسيدن به چنين جامعه اى انسانى هرگز از قرآن بى نياز نيستند.
ممكن است اين سخنان به مذاق كسانى كه از علوم قرآن و معارف اهل بيت(عليهم السلام) بهره چندانى ندارند خوش نيايد، اما هر عاقلى اعتراف مى كند كه آنچه بشر با همه پيشرفت هاى شگرف علمى خود كشف كرده، درمقابل مجهولات وى قطره اى در مقابل دريا بيش نيست. به هر حال، حضرت على(عليه السلام)مى فرمايند: «فَاِنَّ فيهِ شِفاءً مِنْ اَكْبَرِ الدّاءِ وَ هُوَ الْكُفْرُ وَالنِّفاقُ وَ الْغَىُّ وَ الضَّلالُ.» بزرگ ترين درد جامعه بشرى كفر و نفاق و ضلالت و گمراهى است و اين امراض روحى است كه جامعه را به انواع مشكلات و گرفتارى ها دچار مى كند; بايد درمان آن ها را از قرآن سراغ گرفت.
 
5ـ قرآن بسان خورشيد فروزنده
حضرت على(عليه السلام) پس از وصف اسلام و پيامبراكرم(صلى الله عليه وآله)، در خطبه 198 در وصف قرآن كريم مى فرمايند: «ثُمَّ اَنْزَلَ عَلَيْهِ الْكِتابَ نُوراً لاتُطْفَأ مَصابيحُهُ وَ سِراجاً لا يَخْبُو تَوَقُّدُهْ وَ بَحْراً لا يُدرَكُ قَعْرُه» خداى متعال قرآن را به صورت نورى كه چراغ هاى آن هرگز خاموش نمى شود و بسان خورشيد فروزنده اى كه هيچ گاه از فروزش نمى افتد و همچون دريايى كه رسيدن به قعر آن براى كسى ميسور نيست، بر پيامبرش نازل نمود.
حضرت در اين خطبه، در وصف قرآن، با سه تشبيه بسيار زيبا، ابتدا قلوب مسلمانان را با عظمت قرآن آشنا مى كنند و سپس توجه آنان را به اين سرمايه عظيم الهى، كه در دسترس آنان قرار دارد، بيش از پيش جلب نموده، مى فرمايند: قرآن نورى است و خداوند قرآن را در حالى كه نور است بر پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)نازل نموده، اما اين نور با ساير نورها متفاوت است. اين به حقيقت، نورى است كه نورافكن هاى آن هرگز به خاموشى نمى گرايد و هرگز از تابش نمى افتد و انسان ها، جامعه دينى و جويندگان سعادت و رستگارى را از كژراهه ها و بيراهه ها و سقوط در درّه هاى هولناك نجات مى دهد و چراغ هايى كه از اين منبع نور تغذيه مى كنند هرگز خاموش نمى شوند.
در نتيجه، راه حق پيوسته مستقيم و روشن است و قرآن كريم و نورافكن هاى فروزان آن همواره پيروان قرآن را هشدار مى دهند كه مواظب باشيد از مسير حق منحرف نشويد.
در فراز ديگرى مى فرمايد: قرآن نورى است كه با وجود آن، تاريكى دوام نمى يابد; زيرا اين كتاب آسمانى نورافكن هايى دارد كه از آن نور مى گيرند و پيوسته راه هدايت و سعادت را روشن مى كنند. و ائمّه اطهار(عليهم السلام)، اين مفسران وحى الهى، حكم نورافكن هايى دارند كه معارف قرآن را براى مردم بيان و با علم خدادادى خويش، مسلمانان را با حقيقت قرآن آشنا مى كنند.
 
6ـ مصابيح و آينه هاى قرآنى
بر اساس حديث ثقلين، «قرآن و عترت»، اين دو وديعه الهى براى هدايت موحّدان مكمّل يكديگرند; چنان كه با تمسّك به يكى و رها كردن ديگرى، هدف از نزول قرآن يعنى هدايت انسان ها تحقق نمى يابد. ائمّه معصوم(عليهم السلام) چراغ هايى هستند كه از اين منبع فيّاض الهى و قرآن كريم نور مى گيرند و مسير زندگى انسان هاى طالب سعادت را روشن مى كنند; زيرا علوم قرآن و حقيقت قرآن نزد آن هاست.
حكمت الهى و سنّت خداى متعال بر اين قرار گرفته است كه مردم از طريق اهل بيت(عليهم السلام) با معارف قرآن آشنا شوند و با به كار بستن آن ها در تأمين سعادت دنيوى و اخروى خود كوشا باشند. به همين منظور، خداى متعال با نصب امامت مستمر، راه استفاده از معارف قرآن را براى طالبان سعادت همچنان باز نگه داشته است. هرچند معاندان و دنياپرستان در طول تاريخ درصدد برآمده اند تا مردم را از نور هدايت الهى، كه در مكتب اهل بيت(عليهم السلام)تجسّم مى يابد خاموش كنند، لكن قرآن مى فرمايد هرگز بدين كار موفق نخواهند شد: «يُريدُونَ لِيُطْفِؤُوا نُورَ اللّهِ بِاَفْواهِهِمْ وَ اللهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ.» (صف: 8) از اين رو، حضرت على(عليه السلام)قرآن را به چراغى كه هرگز از فروزش آن كاسته نمى شود و به خاموشى نمى گرايد تشبيه مى كنند.
معارف قرآن چنان عميق و گسترده است كه هر قدر آشنايان به علوم اهل بيت در آن تأمّل كنند، در هر قدم، به معرفت و نكته تازه اى دست پيدا مى كنند و از آن جا كه اين كتاب آسمانى نسخه اى از علم الهى است، هر قدر تشنگان حقيقت از آب زلال آن بنوشند، نه تنها سيراب نمى شوند، كه تشنه تر مى گردند. از اين رو، عارفان و آشنايان با قرآن سعى مى كنند با تلاوت آيات الهى در نماز و تدبّر در آن ها، روح خويش را تلطيف نموده، بيش از پيش خود را در معرض الهامات خداوندى و نزول معارف بى پايان الهى قرار دهند.
 
7ـ رستگارى پيروان قرآن
آنچه براى انسان در درجه اول اهميت است و عقل ايجاب مى كند كه تمام همّ خويش را در جهت تحقق هر چه بهتر آن صرف كند، سعادت و رستگارى اخروى است; زيرا زندگى اين جهانى مقدمه و زمينه ساز زندگى جاودانه اخروى است. اعتقادات و اعمال و رفتارهاى انسان بذرهايى است كه در اين جهان به دست انسان كاشته مى شود و در عالم آخرت، او محصول كِشته خود را درو مى كند. اگر انسان ها اعمال و رفتار خود را بر اساس رهنمودهاى قرآن كريم و معارف و علوم اهل بيت(عليهم السلام)تنظيم كنند و امور فردى، اجتماعى و سياسى خود را بر اين بنيان مرصوص سامان دهند، علاوه بر اين كه در دنيا از عزّت و سربلندى و از زندگى انسانى برخوردار مى شوند، در عالم آخرت نيز از نتايج اعمال خوب خود برخوردار خواهند شد.
حضرت على(عليه السلام) مضمون مذكور را در خطبه 176، با بيان تمثيلى بسيار زيبا، مردم را به عمل به قرآن و پاسدارى و حراست از احكام حيات بخش آن فرا مى خواند:
«فَاْسألوا اللهَ بِهِ وَ تَوَجَّهُوُا اِلَيْهِ بِحُبِّهِ وَ لا تَسْألوا بِهْ خَلْقَهُ، اِنَّه ما تَوَجّهَ الْعِبادُ اِلَى اللهِ بِمِثْلِهِ. وَ اعْلَمُوا اَنَّهُ شافِعُ مُشَفَّعُ وَ قائِلٌ مُصَدَّقٌ. وَ اَنّه مَنْ شَفَّعَ لَهُ الْقُرْآنَ يَوْمَ الْقِيامَةِ شُفِّعَ فيهِ وَ مَنْ مَحَلَ بِهِ الْقُرآن يَوْمَ الْقِيامَه صُدّق عَلَيه.» حضرت به مردم توصيه مى كنند كه با پيروى از قرآن، شفاى دردهاى خود را از قرآن بخواهند و با عمل به آن به خدا روى آورند و براى سؤال كردن و خواستن از انسان هاى ديگر، قرآن را واسطه قرار ندهند; زيرا انسان ها نيز واسطه اى مانند قرآن بين خود و خدا ندارند. سپس مى فرمايد:بدانيدكه قرآن شافعى است كه شفاعتش پذيرفته مى شود و گوينده اى است كه گفتارش تصديق مى گردد. كسى كه قرآن در قيامت او را شفاعت كند، شفاعت قرآن در حق او پذيرفته است و كسى كه قرآن درروزقيامت او را تقبيح كند، به زيان او تمام مى شود.
 
8ـ قرآن ناصح و خيرخواه
حضرت على(عليه السلام) پس از خبردادن از عالم قيامت و روز واپسين، درباره رضايت پيروان قرآن از اعمال و گذشته خويش و گرفتارى متخلّفان از قرآن، به مردم چنين توصيه مى كنند: «فَكُوْنُوا مِنْ حَرَثته وَ اَتْباعِهْ»; از گردآورندگان قرآن و پيروان آن باشيد «وَاسْتَدلُّوهُ عَلى رَبِّكُمْ»; قرآن را دليل و گواه بر پروردگار خويش قرار دهيد. خدا را از كلام خودش بشناسيد، اوصاف پروردگار را به وسيله قرآن بشناسيد. قرآن راهنمايى است كه شما را به سوى خدا راهنمايى مى كند، از اين راهنماى الهى براى شناخت فرستنده آن استفاده كنيد و به خدايى كه قرآن معرفى مى كند ايمان بياوريد. «وَاسَتَنْصحُوه عَلى اَنْفُسِكُمْ.» شما انسان ها نيازمند فردى خيرخواه و دلسوز هستيد تا در مواقع لازم، شما را نصيحت و خيرخواهى كند. قرآن را ناصح خود قرار دهيد و به نصيحت هاى خيرخواهانه اش عمل كنيد; زيرا قرآن نصيحتگر دلسوزى است كه هرگز به شما خيانت نمى كند و شما را به نيكوترين وجه، به صراط مستقيم هدايت مى كند.
بدين گونه حضرت على(عليه السلام)به مسلمانان و طالبان سعادت دنيا و آخرت توصيه مى كنند كه قرآن را راهنماى خود قرار دهند و به نصيحت هاى دلسوزانه اش گوش فرا دهند; چرا كه «اِنَّ هذَا الْقُرآنَ يَهْدِي لِلَّتى هِىَ اَقْوَمُ وَ يُبَشِّرُ الْمُؤمِنينَ اَلَّذينَ يَعْمَلُونَ الصّالِحاتِ اَنَّ لَهُمْ اَجْراً كَبيراً» (اسراء: 9) قرآن مؤمنان و پيروان خودرا به استوارترين طريق به حق و سعادت دنيا و آخرت هدايت مى كند و آنان را كه در زندگى، با پيروى از آن پيوسته نيكوكار بودند، به پاداشى بزرگ وسرنوشتى رضايتبخش بشارت مى دهد.
نكته اى كه شايسته تأكيد است و از همگان انتظار مى رود در آن تأمّل كنند، لزوم اعتقاد و باور قلبى به مضمون اين آيه شريفه است; زيرا تا چنين اعتقاد و باورى درباره قرآن بر روحيه انسان حاكم نباشد و خود را به طور كامل در اختيار خدا قرار ندهد و خويش را از پيش داورى ها و هوس هاى نفسانى تخليه نكند، هر لحظه ممكن است در دام وسوسه هاى شيطان قرار گيرد و گمراه شود و ناخواسته در قرآن نيز دنبال مطالب و آياتى بگردد كه به ظاهر، با خواسته هاى نفسانى او موافق است.
هيچ يك از دستورات و احكام قرآنى با خواسته هاى نفسانى و اميال حيوانى انسان موافق نيست و انسان به حسب طبيعت خويش، هوس ها و خواسته هايى دارد و دوست مى دارد كه قرآن نيز به ميل او سخن بگويد. بنابراين، طبيعى است كه هر جا قرآن بر خلاف اميال حيوانى و نفسانى انسان سخن بگويد، انسان چندان روى خوش به آن نشان ندهد و هر جا كه آيات موافق با اميال نفسانى او باشد، با گشاده رويى استقبال كند. بدين روى، عقل ايجاب مى كند كه انسان پيش از مراجعه به قرآن، ذهن خود را از هرگونه پيش داورى تخليه و از همه هوس ها و خواسته هاى نفسانى خود صرف نظر كند تا با روحيه خدامحورى به مكتب قرآن پا گذارد. در اين صورت است كه انسان زانوى ادب مى زند و با كمال ميل پذيراى معارف الهى مى گردد.
 
شناخت قرآن در گرو شناخت مخالفان قرآن
با توجه به آنچه گذشت، اين سؤال مطرح مى شود كه آيا رعايت اين دستورات براى استفاده از قرآن كريم و تمسّك به ثقل اكبر، اين ميراث بزرگ پيامبر عظيم الشأن(صلى الله عليه وآله)، كافى است؟ شايد اجمالاً پاسخ مثبت باشد; يعنى اگر تمام نكاتى كه نقش اساسى در فهم صحيح و برداشت درست از قرآن دارد رعايت شود; قهراً احكام و معارف قرآن آن گونه كه هست، فهم و بر اساس آن عمل مى شود. در نتيجه، فرهنگ جامعه بر اساس رهنمودهاى قرآن كريم شكل مى گيرد و مردم در سايه حكومت دينى در پناه قرآن از خطر انحراف مصون مى مانند; زيرا تمسّك به قرآن، همان فهم صحيح معارف و عمل بر اساس رهنمودهاى آن است.
اين پاسخ هرچند تا حدى با بُعد هدايتگرى هاى فردى قرآن موافق است، اما در صورتى كه به نقش بايسته قرآن در سطح كلان نگاه شود و جايگاه آن در مقابل افكار انحرافى، كه در هر زمان انسان ها رابه باطل و گم راهى سوق مى دهد، و در مقابل دشمنان كه با ابزارهاى فرهنگى و القاى شبهات درصددند تا مردم را از فرهنگ دينى جدا كنند مورد توجه قرار گيرد، به نظر مى رسد بدون شناخت افكار انحرافى مخالفان قرآن و مقابله با آن ها از طريق روشنگرىوكشف توطئه هاى فرهنگى آنان،حاكم كردن فرهنگ قرآن و هدايت جامعه بر اساس اعتقادات و ارزش هاى دينى، كار چندان آسانى نيست. اين نكته اى است كه غالباً مورد غفلت قرار مى گيرد.
بنابراين، به موازات سعى در شناخت قرآن و عمل به رهنمودهاى آن، نه تنها همواره بايد درصدد شناخت دشمنان و مخالفان قرآن برآمد، بلكه تمسّك به قرآن و حاكميت بخشيدن به اين كتاب آسمانى جز با شناخت تفكرات انحرافىِ ضد قرآنى امكان پذير نيست; زيرا حق و باطل علاوه بر اين كه در مقام شناخت، متضايف اند، در مقام عمل نيز متضايف اند; يعنى اگر حق را بشناسيم، باطل را نيز خواهيم شناخت و اگر باطل را بشناسيم، ما را كمك خواهد كرد تا حق را بشناسيم. در مقام عمل نيز حاكميت بخشيدن به قرآن در جامعه، بدون شناخت مخالفان و افكار انحرافى آنان و مقابله با توطئه ها و شگردهاى شيطانى آن ها در تضعيف فرهنگ دينى جامعه ممكن نيست.
شناخت دشمنان و مخالفان قرآن و فرهنگ دينى از چنان اهميت و حساسيتى برخوردار است كه حضرت على(عليه السلام) در اين زمينه در خطبه 147 مى فرمايد: «وَ اعْلَمُوا اَنَّكُمْ لَنْ تَعْرِفُوا الرُّشْدَ حَتّى تَعْرِفُو الَّذى تَرَكَهُ وَ لَنْ تَأْخُذُوا بمِيثاقِ الْكِتابِ حَتى تَعْرِفُوا الَّذِى نَقَضَه»; بدانيد شما هرگز راه هدايت را نمى شناسيد و در آن راه قرار نمى گيريد، مگر آن كه كسانى كه هدايت الهى را رها كرده اند بشناسيد و هرگز به پيمان الهى كه همان قرآن كريم است ـ پايبند نمى شويد، مگر آن كه پيمان شكنان را بشناسيد و هرگز از متمسّكان به حبل المتين الهى و پيروان واقعى قرآن محسوب نمى شويد، مگر آن كه كسانى را كه قرآن را كنار گذاشته و به اين كتاب الهى پشت كرده اند، بشناسيد.
اين بيان روشنگرانه حضرت على(عليه السلام) مبنى بر لزوم دشمن شناسى و آشنايى با افكار انحرافى و ضرورت معرفى منحرفان، وظيفه عالمان دينى و مبلّغان علوم و معارف الهى را مضاعف مى كند; زيرا زدودن افكار انحرافى و شبهات ملحدان از افكار مردم، به خصوص جوانانى كه از نظر علوم و معارف دينى از بنيه علمى كافى برخوردار نيستند، از كارهاى زيربنايى تبليغ و حاكميت بخشيدن به فرهنگ قرآنى و دينى است كه بدون آن نمى توان انتظار نتيجه مطلوب و بايسته داشت.
 
ج هشدار و پيش بينى حضرت على(عليه السلام)
آنچه در اين خطبه از اهميت بيش ترى برخوردار است و به عنوان هشدار به مردم تلقى مى شود، اين است كه وضعيت روحى و فرهنگ عموم مردم را در آينده تصوير و ترسيم مى كند; زيرا آنچه تا اين جا مورد بحث و گفتوگو قرار گرفت، اگرچه خطاب به مردم است، اما در بيش تر موارد، روى سخن با خواص جامعه و كسانى است كه بر فرهنگ جامعه تاثيرگذارند. در اين خطبه، حضرت به صراحت، حالت روحى و فرهنگ دينى مردم را پيش گويى مى كنند و مردم را از ابتلا به چنين فرهنگى هشدار داده، برحذر مى دارند. حضرت على(عليه السلام) پس از تبيين روحيه حاكم بر خواص جامعه، كه غالباً آن ها در جهت رسيدن به اغراض دنيوى خود بيش ترين دروغ و افترا را بر خدا و پيامبر(صلى الله عليه وآله) نسبت مى دهند و قرآن و دين را به رأى خود تفسير كرده، مردم را به گمراهى مى كشانند، فرهنگ حاكم بر عموم مردم را پيش بينى نموده، مى فرمايند: مردم و اهل آن زمان نيز چنين اند كه اگر قرآن و كتاب خدا درست و به حق، تفسير و تبيين شود، از بى ارزش ترين اشياست و اگر بر طبق هواهاى نفسانى تفسير گردد، از خواستنى ترين چيزهاست. در آن زمان، در شهرها، ارزش هاى دينى و الهى در ديد مردم از ناپسندترين اشيا و ارزش هاى ضددينى محبوب ترين محسوب مى شود.
برآگاهان پوشيده نيست كه دشمنان قرآن و قدرت هاى استكبارى امروز در صددند تا چنين فرهنگى را بر جامعه ما حاكم كنند. آن ها درتهاجم فرهنگى،باحمله به مقدسات دينىوتبليغ ارزش هاى ضددينى، بر آنند تا به تدريج، آنچه را حضرت على(عليه السلام)پيش بينى كرده و مردم را از ابتلا به آن برحذر داشته است، در جامعه ما حاكم سازند.
در پايان خطبه مزبور، حضرت مى فرمايند: «فَاجْتَمَعَ الْقَوْمُ عَلَى الْفُرْقَه وَ افْتَرَقُوا عَنِ الْجَماعَة، كَاَنَّهُمْ اَئِمَّةُ الكِتابِ وَ لَيْسَ الْكِتابُ اِمامَهُمْ»; مردم در آن زمان بر افتراق و اختلاف اجتماع مى كنند، گويا توافق مى كنند بر اين كه با قرآن و مفسران واقعى آن نسازند. آن ها به پيروى از جاهلان عالم نما، در حالى كه گويا خود را رهبر قرآن مى دانند و قرآن را طبق خواسته هاى نفسانى خود تفسير و توجيه مى كنند، از مسلمانان واقعى و عالمان دين و مفسران حقيقى قرآن جدا شده، از آن ها فاصله مى گيرند. آن ها به جاى اين كه در فكر و انديشه و در مقام عمل، قرآن را امام و راهنما و رهبر خود قرار دهند، از قرآن پيشى مى گيرند و از امامت و رهبرى آن سرباز مى زنند و قرآن و دين را به رأى خويش تفسير مى كنند.
با توجه به اهميت و حساسيت مسأله، بسيار شايسته است ملت مسلمان، به خصوص انديشمندان دينى، در موقعيت حساس كنونى، كه دشمنان دين و قرآن تمام تلاش خود را در جهت تهى كردن ملت مسلمان از هويت دينى خود بسيج كرده اند تا از راه تضعيف عقايد دينى آن ها، استقلال و آزادى و حاكميت بر سرنوشت خود را از آن ها بگيرند، احساس خطر كرده، به هوش باشندوهرگزخود را از خطر دشمنان اسلام و قرآن در امان ندانند.

منبع:کتاب نهج البلاغه

برخی مستندات قرآنی نهج ‏البلاغه

اهل بيت عليهم السلام راسخون در علم1 ومؤيدون من عند اللّه2 وملهَم به حقايق و معارف قرآن كريم و سيراب ازسرچشمه كوثر و آگاه به ملك وملكوت هستند. رفتار، كردار و گفتارشان ترجمان وحي الهي و درياي خروشان معارف ربوبي است، حريم حرم دل ايشان، حرم امن و عرش عظمت و لطف و عنايت و مقام علم خداست. هماهنگي اهل بيت با قرآن كريم و همراهي ثقل كبير و اكبر3 در دو عالم، مبيّن مقام عصمت و ولايت و لزوم اطاعت و پيروي از ايشان است. از اين جهت آئينه تمام نماي وحي و شاخص و ميزان و قطب نماي حركت امت اسلامند.
امام علي(علیه السلام) در خصوص اهل بيت مي فرمايد:
نحن الشعار والاصحاب والخزنة والابواب، لا توتي البيوت إلاّ من أبوابها فمن آتاها من غير أبوابها سمّي سارقا، فيهم كرائم القرآن وهم كنوز الرحمن. ان نطقوا صدقوا وان صمتوا لم يسقبوا.4
ما خواص و اصحاب و گنجينه و ابواب رسالتيم و به خانه ها جز از درها نتوان وارد شد و هرآنكس جز از درها وارد گردد دزد ناميده مي شود. آيه هاي بلند قرآن كريم درباره آنها نازل شده است و همانها گنجينه هاي خداي رحمن اند. اگر بگويند راست مي گويند و اگر سكوت كنند كسي برآنها سبقت نگيرد. «فان لبدوا فالبدوا وان استصرخوكم فانصروهم تؤجروا ولا تسبقوهم فتصرعكم البلية».
آن حضرت در جاي ديگر فرموده است:
انما الأئمة قوام اللّه علي خلقه وعرفاؤه علي عباده لا يدخل الجنة إلاّ من عرفهم وعرفوه ولا يدخل النار إلاّ من انكرهم وانكروه.5
وهمانا امامان تدبيركنندگان امر خداوند برمردمان وكارگزاران بربندگان اويند. كسي به بهشت نرود جز اينكه او را شناخته باشند و او نيز آنان را بشناسد و به آتش درنيايد جز آنكس كه منكر آنان بوده و ايشان نيز او را نپذيرفته و محرم ندانند.
و نيز از آن حضرت در مقام و منزلت اهل بيت عليهم السلام نقل شد است:
فإنّهم عيش العلم وموت الجهل يخبركم حكمهم عن علمهم وصمتهم عن منطقهم لا يخالفون الحق ولا يختلفون فيه وهم دعائم الاسلام ولائج الاعتصام، بهم عاد الحق في نصابه وانزاح الباطل عن مقامه وانقطع لسانه عن منبته، عقلوا الدين عقل وعاية ورعاية، لا عقل سماع ورواية، فانّ رواة العلم كثير ورعاته قليل.6
آنان علم ودانش را زنده كننده اند و جهل و ناداني را ميراننده. حلم آنها از علم آنهاو ظاهرشان از باطنشان و سكوتشان ازاستحكام و استواري منطق و بيانشان به شما خبر مي دهد. با حق مخالفت نمي كنند و در حق اختلاف نمي ورزند، ايشان ستون هاي اسلام و پناهگاه مردمانند. به وسيله اهل بيت حق در جايگاه خود قرار گرفت و باطل از ميان رفت و زبانش از بن بريده شد. دين را چنانكه بايست شناخته و تعقل نموده و به طور عميق و آگاهانه درك كرده و به كار بستند. نه شناختي كه تنها بشنوند و روايت كنند و به ديگران بگويند، كه راويان دانش، بسيار و بيشمارند و پاسداران آن بشمار اندك.
اهل بيت، عارف به قرآن و فقيه در قرآن و اولوا الامر و مصداق اذن واعية وآيه تطهير و نفس نبي (ص) و مَن عنده علم الكتاب هستند.
همان گونه كه قرآن كريم «تبياناً لكل شيء (نحل، 16/89) است، ائمة عليهم السلام نيز زبان و بيان گوياي قرآنند.7
سخنان متواتر و مكرر پيغمبر اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در شأن و مقام ائمه و امام علي بن ابيطالب(علیه السلام) كه از طرق فريقين نقل شده است، ترجمان همين واقعيت است.
علي(علیه السلام) با نور وحي و نبوت مي بيند و بوي رسالت را استشمام مي كند كه فرمود:
أري نور الوحي والرسالة واشم ريح النبوة.8
او كتاب جامع و امام مبين است. صالح بن سهل مي گويد از امام صادق (ع) شنيدم فرمود: منظور از آيه شريفه «وكل شيء أحصيناه في امام مبين (يس، 36/12) أمير المؤمنين علي بن ابيطالب است.
وعلي (ع) به ابا ذر فرمود: «انا ذلك الامام المبين». علي (ع) قرآن ناطق و بيان عيني و عملي قرآن؛ و زبان او بيان كننده حقايق وحي و كلمه تامه الهيه و آگاه به اسرار كلمات اللّه و وارث علم نبوت است. پيامبر (ص) درباره او فرمود:
انك تسمع ما اسمع وتري ما أري إلاّ انّك لست بنبي ولكنك وزير وانّك لعلي خير9
يقيناً تو مي شنوي آنچه من مي شنوم، و مي بيني آنچه من مي بينم، با اين تفاوت كه تو نبي نيستي بلكه وزير و جانشين من هستي و همواره در مسير حق باقي خواهي ماند.
وحي الهي با تمام وجود علي (ع) آميخته شده، همان گونه كه با تمام وجود رسول اللّه آميخته شده است:
والايمان مخالط لحمك ودمك كما خالط لحمي ودمي.10
باري، امام علي (ع) از آغاز تحت تربيت و هدايت مستقيم رسول اكرم (ص) قرار داشت. سراسر حيات ظاهري او (چه در عهد رسول اللّه (ص) و چه در غيبت ايشان) نور و تبلور ايمان و اسلام ناب بود. با نگاه به خطبه شريفه قاصعه، شمه اي از درياي بيكران معارف وحي كه توسط آن حضرت بيان شده است آشكار مي گردد. همراهي علي (ع) با رسول اللّه (ص) در طول 33 سال به خوبي نشان مي دهد كه آن حضرت بي وقفه شهد گواراي وحي را از سرچشمه زلال آن با تمام وجود درك كرده و هرگز لحظه اي از آن غافل نبوده، كه خود فرموده است:
ولقد كنت اتبعه اتباع الفصيل أثر أمه يرفع لي في كل يوم علما من اخلاقه ويأمرني بالاقتداء به.11
نهج البلاغه كه بيان گر گوشه اي از عالَم معارف علي (ع) است نقطه متأخر قرآن و جاي جاي آن بيان گر رشحات متنوع وحي است. نهج البلاغه در منظر اسلام شناسان، قرآن ناطق، اسلوب گفتاري آن مشحون از صنايع بديع و تلميح از روش هاي ناب فصاحت و بلاغت است. تمام زواياي وحي در لابلاي حروف و كلمات و فرازهاي كوتاه و بلند كلمات علي (ع)، به عنوان تركيب مزجي كه از حد اعلاي اعجازو نيز از زيبايي ظاهر و باطن و جذابيت و انسجام خبر مي دهد. امام علي (ع) با محور قرار دادن سبك و سياق مجموعه آيات قرآني، تركيبي نو از مباني، معارف، شيوه، سبك و محتوي را، با بياني رسا كه در هرمقطع زماني جذابيّت وحلاوت را در منظر و كام خواننده و مخاطب به جاي مي گذارد ترسيم كرده است. البته اين حقيقت را امام (ع) ازمختصات اهل بيت و از ملازمت عصمت و ولايت اوصياي پيامبر اكرم (ص) اعلام فرموده:
انّا لأمراء الكلام وفينا تنشبت عروقه، وعلينا تهدّلت غصونه.12
ما اهل بيت، اميران سخن هستيم و ريشه هاي آن در وجود ما ريشه دوانيده و از اعماق جان ما نشأت گرفته و شاخه هاي خود را برسر ما افكنده است.
آنچه اينك وظيفه ماست، درك صحيح معارف و تعاليم ائمه معصومين و تلاش در راه تعليم و گسترش آن در جامعه است، بي شك اشاعه تعاليم اهل بيت موجب تبلور عيني و عملي وحي و قرآن كريم در گسترده جوامع اسلامي و انساني خواهد بود. و در اين ميان بهره گيري از نهج البلاغه در تمامي عرصه هاي زندگي فردي و اجتماعي، در واقع بهره گيري از فرهنگ عملي قرآن كريم است. مگر نه اين است كه تمام وجود علي (ع) از شهد قرآن كريم سيراب شده و مصداق «وسقاهم ربهم شراباً طهوراً (انسان، 79/21) است. از اين رو بهره وري از شيوه هاي تربيتي و تعاليم گوناگون نهج البلاغه، بهره برداري از قرآن كريم است، زيرا امام علي (ع) آنچه را از پيامبر (ص) يافته در قالب الفاظ ريخته و لباس زيباي الفاظ و كلمات را براندام عميق و رساي مباني پوشانيده و لطايف و حقايق معارف و معاني را با برهان قاطع و جدال احسن برتشنه گان اسلام ناب بيان داشته، به همين جهت نهج البلاغه «أخو القرآن» لقب گرفته و بلنداي كلمات امام علي (ع) تا آنجا پيش رفته كه عنوان «كلامه دون كلام الخالق وفوق كلام المخلوق» يافته است.
اكنون براي اثبات آنچه اشاره رفت، از باب نمونه، به يكي از خطبه هاي شريف نهج البلاغه از سه زاويه نگاه مي كنيم:
1. استناد به آيات قرآن؛
2. اقتباس از قرآن و استناد به كلمات قرآن؛
3. تأثير پذيري از روح قرآن و بيان موضوعات قرآني.
بايد اعتراف كرد آنچه در اين مقال آمده استقصاي كامل نبوده، اما ارائه راهي است، بدان اميد كه آشنايان و دردمندان و ارادتمندان به قرآن كريم و اهل بيت عليهم السلام در جهت تكميل آن و بررسي كامل نهج البلاغه و ديگر احاديث نبوي و ولوي (ع) برآيند. البته يكي از دستاوردهاي اين شيوه، تطبيق قرآن و نهج البلاغه و عرضه نهج البلاغه بركتاب اللّه است، چه اينكه آن حضرت فرموده است:
وعليكم بكتاب اللّه فانه حبل المتين والنور المبين والشفاء النافع والري الناقع والعصمة للمتمسك والنجاة للمتعلق لا يعوج فيقام ولايزيغ فيستعتب ولاتخلقه كثرة الرد وولوج السمع، من قال به صدق ومن عمل به سبق.13
برشما باد به كتاب خدا كه رشته اي است محكم و استوار و نوري است آشكار و درماني است سود دهنده و شفابخش و فرونشاننده تشنگي است و نگهدار كسي است كه بدان تمسك جويد ونجات دهنده پيرو خود است، كجي و اعوجاج به آن راه نمي يابد تا نياز به بازسازي داشته باشد و راه باطل در پيش نمي گيرد تا آن را برگردانند. گفت و شنود روزگار نمي تواند در او اثر بگذارد. آنكس كه از قرآن سخن گفت سخنش راست است و هر كس بدان عمل كرد از ديگران سبقت گيرد.
 
علي (ع) و قرآن از نظر خطبه 182 نهج البلاغه
قبل از پرداختن به اصل كلام توجه به اين نكته لازم است، راوي كلام علي (ع) شخصي به نام «نوف بكالي» است كه به ترسيم شرايط و حالات امام أمير المؤمنين (ع) در هنگام ايراد سخن پرداخته كه خود درس آموزنده و الهام بخش و نشان دهنده سيره آن حضرت در زهدو عبادت و ساده زيستي و الگو بودن در ابعاد عبادي و جميع شؤون زندگي است. نوف مي گويد: امام (ع) روي سنگي در كوفه ايستاد كه آن را جعدة بن هبيرة المخزومي، خواهر زاده آن بزرگوار به جاي كرسي خطابه براي امام (ع) نصب كرد، حضرت در حالي كه جامه پشمين برتن داشت وغلاف شمشير امام (ع) از ليف خرما حمايل بود، و نعلين كه از ليف خرما ساخته شده بود در پا، و نشانه سجده همچون سختي پاي شتر برپيشاني و در حالي كه چند روز از عمر شريفش باقي نمانده بود فرمود:
الحمد للّه الذي اليه مصائر الخلق و عواقب الأمر14
در اين فراز از كلام امام (ع) با كلمه الحمد شروع شده است كه در قرآن در قالب آيات متعدد (27مورد) آمده است. مانند:
الحمد للّه رب العالمين (حمد، 1/2) الحمد للّه الذي خلق السموات والأرض (انعام، 6/1) ان الحمد للّه رب العالمين. (يونس، 10/10) الحمد للّه الذي وهب لي علي الكبر اسماعيل. (ابراهيم، 14/39) وقل الحمد للّه الذي لم يتخذ ولداً… (اسراء، 17/111) له الحمد وهو علي كل شيء قدير. (تغابن، 64/1) و…
در همه موارد، كلمه «الحمد» مخصوص ستايش ذات مقدس پروردگار متعال به كار رفته است.
اليه مصائر الخلق
در قرآن اين معني با الفاظ مختلف آمده است. مانند:
ربنا واليك المصير (بقره، 2/285) ربنا اخرنا الي اجل قريب (ابراهيم، 14/44) قالوا لا ضير إنّا الي ربنا منقلبون (شعرا، 26/50) وإنّا الي ربنا لمنقلبون (زخرف، 43/14) ربنا عليك توكلنا واليك انبنا واليك المصير(ممتحنه، 60/4) والي اللّه ترجع الامور (بقره، 2/210؛ آل عمران، 3/109؛ انفال، 8/44؛ حج، 22/76؛ فاطر، 35/4 وحديد، 57/5) وللّه عاقبة الامور (حج، 22/41) والي اللّه عاقبة الامور (لقمان، 31/22) الي اللّه تصير الامور (شوري، 42/53) وانهم اليه راجعون (بقره، 2/46) انا للّه وإنا اليه راجعون (بقره/156) كل الينا راجعون (انبياء، 21/93) انهم الي ربهم راجعون (مؤمنون، 23/60) يا ايها الإنسان انك كادح الي ربك كدحا فملاقيه(انشقاق، 84/6)
نحمده علي عظيم احسانه ونيّر برهانه ونوامي فضله وامتنانه
ذكر كلمه «حمد» با مفهوم گسترده آن از انعام و احسان و تفضل خداوند متعال كه غير قابل احصا است، بيانگر عظمت جلال و جمال او است. در قرآن متعلق حمد به صور گوناگون آمده است مانند: حمد برهدايت الهي الحمد للّه الذي هدانا لهذا»…» (اعراف، 7/43) و يا حمد برعظيم احسان و نيّر برهان ذات مقدس باريتعالي است مانند ««فللّه الحمد رب السماوات والأرض (جاثيه، 45/36) ««الحمد للّه الذي انزل علي عبده الكتاب ولم يجعل له عوجا (كهف، 18/1)، كه متعلق حمد قرآن كريم و رسالت خاتم الانبياء (ص) مي باشد.
واژه «نيّر برهان» اشاره به براهين نوراني و معارف الهي در ابعاد توحيد دارد. ضمناً اضافه در نير برهان، اضافه توضيحي و توصيفي است يعني هرجا برهان باشد نور و روشنايي نيز هست و نيز هرجا روشنايي و نورانيت باشد برهان هست. البته برهان نير برهاني است كه مقدمات آن قطعي و تصور مقدمات موجب تصديق نسبت به نتايج خواهد شد.
همچنين نسبت براهين الهي با براهين منطقي بسيار وسيع تر و متقن تر خواهد بود. بسياري از آن براهين، حضوري و شهودي و قابل اطمينان قلبي و مبتني برفطرت پاك انسانها و متكوّن به مقدمات يقيني مي باشد.
تركيب «ونوامي فضله و امتنانه» نشان دهنده ابعاد گسترده فيوضات و تفضلات ذات مقدس حضرت حق والطاف بي كران او بربندگان است.
ونستعين به استعانة راج لفضله…
در اين جملات از استعانت سخن به ميان آمده. نظير آنچه در سوره مباركه حمد آمده (اياك نستعين) با اين تفاوت كه در اينجا متعلق استعانت ذكر شده و امام (ع) با خضوع بندگي پروردگار متعال ابعاد استعانت را بيان فرموده است.
ملاحظه مي فرماييد با بررسي و دقت در اين فراز از كلام أمير المؤمنين (ع) انسان به ياد نظم و نسق و ترتيب و تنظيم سوره مباركه حمد مي افتد، امام (ع) همان مفاهيم را در اينجا با زبان بندگي بيان فرموده است.
البته واژه هاي احسان، برهان، شكر، ثواب، عظيم، فضل، قضا، مقرب، حسن و… كه دراين بخش از سخنان حضرت آمده است هركدام به نوبه خود ريشه قرآني دارد و سرچشمه سخن امام (ع) قرآن كريم است. در عين اينكه اين مفاهيم را در يك تعبير از يك سنخ و يا منبعث از آيات مربوط دانست.
 
راج لفضله
اميد به فضل پروردگار متعال از تعاليم قرآن كريم است. در قرآن مسأله رجا و يقين و انابه از آثار آن و نتايج ايمان به حساب آمده، انسان مؤمن در مسير بندگي خود همواره اميد به رحمت پروردگار متعال دارد و اين خود زمينه را براي تربيت صحيح ديني و دور از لغزش و انحراف فراهم مي آورد. در قرآن 28 بار كلمه «فضله» آمده است. مانند:
ولتبتغوا من فضله ولعلكم تشكرون (جاثيه، 45/12، فاطر، 35/12؛ روم، 30/46 و قصص، 28/13) ويزيدهم من فضله انه غفور شكور (فاطر/30) ان يكونوا فقراء يغنهم اللّه من فضله واللّه واسع عليم (نور، 24/32) وما نقموا إلا ان اغناهم اللّه ورسوله من فضله (توبه، 9/74) سيؤتينا اللّه من فضله (توبه/59) فسوف يغنيكم اللّه من فضله. (توبه/ 28) ام يحسدون الناس علي ما آتاهم اللّه من فضله (نساء، 4/54)ويكتمون ما آتاهم اللّه من فضله. (نساء/37) واسئلوا اللّه من فضله ان اللّه كان بكل شيء عليما (نساء/32) فرحين بما آتاهم اللّه من فضله (آل عمران، 3/170)
لم يولد سبحانه فيكون في العزّ مشاركا ولم يلد…
امام (ع) در اين فراز كلام خود، به دو نكته از قرآن كريم اشاره فرموده:
الف: لم يولد در ابتداي جمله و لم يلد در آخر آن مبيّن اقتباس از سوره مباركه توحيد است كه به ذكر علت سلبي آن نيز پرداخته است.
ب: جمله فوق به آيات مبيّن عزّت نيز اشاره دارد، با اين توصيف كه عزت واقعي و مطلق از آنِ حضرت حق جلّ وعلا است كه فرمود:
من كان يريد العزة فللّه العزة جميعاً اليه يصعد الكلم الطيب (فاطر، 35/10) فان العزة للّه جميعاً (نساء، 4/139) سبحان ربك رب العزة عمّا يصفون (صافات، 37/180) للّه العزة ولرسوله وللمؤمنين (منافقون، 63/8)
بنابراين موجودات ديگر از جمله انسان بايد عزت خود را از عالم ربوبي وتفضلات او جست وجو كند، زيرا عزت حضرت حق ذاتي است و عزت ديگران مرهون عنايات خاصه او است كه در سايه عمل صالح و اطاعت از فرامين خداوند تعالي نصيب مي شود.
بل ظهرللعقول بما ارانا من علامات التدبير المتقن والقضاء المبرم…
اين فراز از سخنان علي (ع) برتوحيد و هماهنگي در عرصه ملك و ملكوت و وحدانيت در خلقت هستي و تدبير متقن و قضاي مبرم الهي برجهان آفرينش اشاره دارد كه در قرآن كريم آمده است:
و تري الجبال تحسبها جامدة وهي تمر مرّ السحاب صنع اللّه الذي اتقن كل شيء انه خبير بما تفعلون (نمل، 27/88) سنريهم آياتنا في الافاق وفي انفسهم حتي يتبين لهم انه الحق(فصلت، 41/53)
أمير المؤمنين (ع) تدبير حكيمانه پروردگار متعال و تدبير متقن و اتقان صنع او را كه يكي از براهين فلاسفه و حكما و متكلمان در مقوله خداشناسي است با الهام از قرآن كريم تبيين فرموده است. در سايه اتقان صنع نظام و قضاي حتمي و لا يختلف و لا يتخلف آفريدگار و موجودات و نظم حاكم بردستگاه خلقت، جلوه هاي توحيد يكي پس از ديگري تجلي مي يابد، كه فرموده است:
وكذلك نري ابراهيم ملكوت السماوات والأرض وليكون من الموقنين (انعام، 6/75) فسبحان الذي بيده ملكوت كل شيء. (يس، 36/83)
منظور از قضاي مبرم اشاره به آياتي است كه در آنها از قضاي الهي سخن به ميان آمده و از قضاي ابرام يافته و غير قابل تغيير كه برنظام آفرينش حاكم است و در قرآن كريم آمده است:
فقضاهن سبع سماوات في يومين واوحي في كل سماء امرها وزينا السماء الدنيا بمصابيح وحفظا ذلك تقدير العزيز العليم (فصلت، 41/12)
بي شك اين بيان حضرت در مقام قضاي تكويني نظام هستي است كه به علم فعلي الهي و تقدير حكيمانه ذات اقدس احديث بر مي گردد.
أمير المؤمنين (ع) در اين جمله از عقل سخن به ميان آورده، همان گونه كه در خطبه آغازين نهج البلاغه هدف از بعثت انبيا را بروز و ظهور گنجينه هاي عقل و انديشه انسان بيان فرموده است. دعوت انسانها در خصوص به كارگيري عقل و تعقل و تفكر و درايت واحياي عقل و مبارزه با جهل و خرفات در سرلوحه برنامه هاي انبيا عليهم السلام بوده است.
فمن شواهد خلقه خلق السماوات موطدات بلا عمد، قائمات بلا سند
اين قسمت از كلام امام علي (ع) اشاره است به آيات:
اللّه الذي رفع السماوات بغير عمد ترونها (رعد، 13/2)
خلق السماوات بغير عمد ترونها والقي في الأرض رواسي ان تميد بكم (لقمان، 31/10)
دعاهن فاجبن طائعات مذعنات غير متلكّئات ولا مبطئات…
اشاره است به آيه شريفه:
ثم استوي الي السماء وهي دخان فقال لها وللأرض ائتيا طوعاً أو كرهاً قالتا أتينا طائعين. (فصلت، 41/11)
ولا مصعد للكلم الطيب والعمل الصالح من خلقه
اشاره دارد به آيات:
اليه يصعد الكلم الطيب والعمل الصالح يرفعه (فاطر، 35/10)
الم تر كيف ضرب اللّه مثلاً كلمة طيبة كشجرة طيبة أصلها ثابت وفرعها في السماء (ابراهيم، 14/24)
بيان كلمه طيبه، ناظر برجاودانگي و بركات آن در نظام خلقت است در برابر كلمه خبيثه كه هيچ جايگاه و ثباتي در نظام هستي ندارد. «والعمل الصالح» نيز اشاره است به آيات زيادي كه در قرآن كريم آمده است.
جعل نجومها اعلاماً يستدل بها الحيران في مختلف فجاج الاقطار
اشاره به آيات:
وعلامات وبالنجم هم يهتدون (نحل، 16/16)
البته واژه هاي مختلف فجاج و اقطار، از جمله واژه هايي است كه در قرآن ذكر شده است مانند:
وجعلنا في الأرض رواسي ان تميد بهم وجعلنا فيها فجاجاً سبلاً لعلهم يهتدون (انبياء، 21/31) لتسلكوا منها سبلاً فجاجا (نوح، 71/20) يا معشر الجن والإنس ان استطعتم ان تنفذوا من أقطار السماوات والأرض… (الرحمن، 55/33)
ترتيب و انسجام مباحث و گسترده دامنه معارف، تبيين مستدل و برهاني و قابل فهم آيات الهي در كلام علي (ع)، قلب هرانسان علاقمند و زنده دل را متأثر و مجذوب خود مي نمايد. و در هرمرحله درس معرفت مي آموزد.
فسبحان من لا يخفي عليه سواد غسق داج ولا ليل ساج في بقاع الأرضين المتطأطئات ولا في يفاع السفع المتجاورات وما يتجلجل به الرّعد في أفق السماء وما تلاشت عنه بروق الغمام وما تسقط من ورقة تزيلها عن مسقطها عواصف الانواءِ وانهطال السّماء
اشاره است به آيات:
ان اللّه لا يخفي عليه شيء في الأرض ولا في السماء (آل عمران، 3/5) ربنا انك تعلم ما نخفي ومانعلن وما يخفي علي اللّه من شيء في الأرض ولا في السماء (ابراهيم، 14/38) وان تجهر بالقول فانه يعلم السرّ وأخفي (طه، 20/7) سواء منكم من أسرّ القول ومن جهر به ومن هو مستخف بالليل وسارب بالنهار. (رعد، 13/10) يوم هم بارزون لا يخفي علي اللّه منهم شيء لمن الملك اليوم للّه الواحد القهار (غافر، 40/16)
انه يعلم الجهر وما يخفي (اعلي، 87/7) يا بني انها ان تك مثقال حبة من خردل فتكن في صخرة أو في السماوات أو في الأرض يأت بها اللّه إن اللّه لطيف خبير (لقمان، 31/16) يومئذ تعرضون لا تخفي منكم خافية (الحاقة، 69/18) الحمد للّه الذي خلق السموات والأرض وجعل الظلمات والنور ثم الذين كفروا بربهم يعدلون (انعام، 6/1) ويسبح الرعد بحمد والملائكة من خيفته ويرسل الصواعق فيصيب بها من يشاء (رعد، 13/13) وعنده مفاتح الغيب لا يعلمها إلا هو ويعلم ما في البر والبحر وما تسقط من ورقة إلاّ يعلمها ولا حبة في ظلمات الأرض (انعام، 6/59)
همان گونه كه در بيانات امام (ع) ملاحظه مي شود، سخن از علم الهي واحاطه علمي او برمجموعه هستي است.
ويعلم مسقط القطرة ومقرّها ومسحب الذّرة ومجرها وما يكفي البعوضة من قوتها وما تحمل الانثي في بطنها
اين فقره از كلام امام (ع) ناظر به آيات ذيل است:
ولا يعلمون أن اللّه يعلم ما يسرون وما يعلنون (بقره، 2/77) واعلموا ان اللّه يعلم ما في انفسكم (بقره/235) الم يعلموا ان اللّه يعلم سرهم ونجواهم وان اللّه علاّم الغيوب. (توبه، 9/78) واللّه يعلم ما تحمل كل انثي وما تغيض الارحام وما تزداد وكل شيء عنده بمقدار (رعد، 13/8) ان اللّه عنده علم الساعة وينزل الغيث ويعلم ما في الارحام وما تدري نفس ماذا تكسب غدا (لقمان، 31/34) يعلم ما يلج في الأرض وما يخرج منها وما ينزل من السماء وما يعرج فيها (سبأ، 34/2). يعلم ما يلج في الارض و ما يخرج منها (حديد، 57/4)
أمير المؤمنين (ع) در خصوص مراتب علم خداوند و تسلط عالمانه اوبه تمام عالم از دريچه هاي گوناگون سخن گفته است. براي خداوند تمام انواع علوم ذاتي، حضوري، اجمالي، تفصيلي، ونحوه تعلق آنها به ممكنات فرق نمي كند. به طوري كه ملاحظه مي كنيد مبدا سخنان امام (ع) وحي الهي است كه به فرازهايي از آنها از كتاب خدا اشاره كرديم.
الحمد للّه الكائن قبل ان يكون كرسي أو عرش أو سماء أو أرض أو جان أو إنس لا يدرك بوهم ولا يقدر بفهم ولا يشغله سائل ولا ينقصه نائل ولا ينظر بعين ولا يحد بأين ولا يوصف بالازواج ولا يخلق بعلاج ولا يدرك بالحواس ولا يقاس بالناس.
اين بخش از كلام امام (ع) اشاره است به آيات:
لا تدركه الابصار وهو يدرك الأبصار وهو اللطيف الخبير (انعام، 6/103) فاطر السماوات والأرض جعل لكم من أنفسكم أزواجاً ومن الأنعام أزواجاً يذرؤكم فيه ليس كمثله شيء وهو السميع البصير (شوري، 42/11) الذي له ملك السماوات والأرض ولم يتخذ ولداً ولم يكن له شريك في الملك وخلق كل شيء فقدّره تقديرا (فرقان، 25/2) وقل الحمد للّه الذي لم يتخذ ولداً ولم يكن له شريك في الملك ولم يكن له وليّ من الذل وكبره تكبيراً. (اسراء، 17/111)
الذي كلّم موسي تكليماً وأراه من آياته عظيما بلا جوارح ولا أدوات ولا نطق ولا لهوات.
اشاره دارد به آيات:
وكلّم اللّه موسي تكليماً (نساء، 4/164) وأوحينا إلي موسي أن ألق عصاك فاذا هي تلقف ما يأفكون (اعراف، 7/117) وأوحينا إلي موسي وأخيه…(يونس، 10/87) ولقد أوحينا إلي موسي أن أسر بعبادي فاضرب لهم طريقاً في البحر يبساً لاتخاف دركا ولا تخشا (طه، 20/77) وأوحينا إلي موسي أن أسر بعبادي انّكم متّبعون (شعراء/52) فأوحينا إلي موسي أن اضرب بعصاك البحر (شعراء/63) يا موسي انه انا اللّه العزيز الحكيم. (نمل، 27/9) يا موسي لا تخف اني لا يخاف لدي المرسلون (نمل/10) نودي من شاطيء الوادي الأيمن في البقعة المباركة من الشجرة ان يا موسي اني أنا اللّه ربّ العالمين (قصص، 28/30) وما تلك بيمينك يا موسي (طه، 20/17) لنريك من آياتنا الكبري (طه/23) اذهب الي فرعون انه طغي (طه/24 ونازعات، 79/17) اذهب انت وأخوك بآياتي (طه/42) وان الق عصاك فلما رآها تهتز كأنّها جانّ ولي مدبراً ولم يعقب يا موسي أقبل ولا تخف انك من الآمنين (قصص، 28/31) اسلك يدك في جيبك تخرج بيضاء من غير سوء واضمم اليك جناحك من الرهب (قصص /32)
بلا جوارح ولا أدوات ولا نطق ولا لهوات
اشاره است به آيات:
ليس كمثله شيء وهو السميع البصير (شوري، 42/11) إذا قضي أمراً فإنما يقول له كن فيكون (بقره، 2/117؛ آل عمران، 3/47 ومريم، 19/35) ان مثل عيسي عند اللّه كمثل آدم خلقه من تراب ثم قال له كن يكون (آل عمران/59) انما قولنا لشيء إذا أردناه أن نقول له كن فيكون (نمل، 27/40) وانما امره إذا أراد شيئاً أن يقول له كن فيكون (يس، 36/82)
ذات مقدس حضرت حق منزّه از صفات ممكنات و مخلوقات و شباهت به موجودات است. نه جسم است و نه جسماني، ابزار و ادوات در فعل او راه ندارد. بلكه اراده او ايجاد است، همان طور كه قول او ايجاد و افاضه است. خداوند معطي الوجود است.
بل ان كنت صادقاً ايّها المتكلف لوصف ربك فصف جبرئيل وميكائيل وجنود الملائكة المقربين في حجرات القدس مرجحنّين متولهة عقولهم ان يحدّوا أحسن الخالقين فانما يدرك بالصفات ذو الهيئات والأدوات ومن ينقضي إذا بلغ أمد حدّه بالفناء فلا إله إلاّ هو أضاء بنوره كل ظلام وأظلم بظلمته كل نور
فرازهاي فوق به آيات ذيل اشاره دارد:
ثم انزل اللّه سكينته علي رسوله وعلي المؤمنين وانزل جنوداً لم تروها (توبه، 9/26) وأيّده بجنود لم تروها… (توبه/40) إذ جاءتكم جنود فارسلنا عليهم ريحاً وجنوداً لم تروها… (احزاب، 33/9) وللّه جنود السماوات والأرض (فتح، 48/4 و7) وما يعلم جنود ربك إلاّ هو وما هي إلاّ ذكري للبشر (مدثر، 74/31) لن يستنكف المسيح أن يكون عبداً للّه ولا الملائكة المقرّبون ومن يستنكف عن عبادته ويستكبر (نساء، 3/172) وجعل الظلمات والنور (انعام، 6/1) لا إله إلاّ هو يحيي ويميت ربكم وربّ آبائكم الأولين (دخان، 44/8) كل نفس ذائقة الموت… (آل عمران، 3/185، انبياء، 21/35 وعنكبوت، 29/57) فتبارك اللّه أحسن الخالقين… (مؤمنون، 23/14) لا يحيطون بشيء من علمه (بقره، 2/255) ولا يحيطون به علما (طه، 20/110) ألا انّه بكل شيء محيط(فصلت، 41/54) واللّه من ورائهم محيط (بروج، 85/20) كل من عليها فان. ويبقي وجه ربك ذو الجلال والإكرام. (الرحمن، 55/26، 27)
در اين فصل از كلام، امام (ع) بحث عميقي در رابطه با عدم توانايي بشر براي شناسايي و معرفت كامل ذات مقدس باري تعالي بيان مي فرمايد، كه راه معرفت و حدود آن را براي انسان هاي بينا و قلب هاي روشن در بردارد. و اين همان دو حد بسيار ظريف است كه در كلمات اهل بيت عصمت و طهارت عليهم السلام آمده است: نفي «تعطيل» و نفي «تشبيه». امام (ع) حدود منطقه ممنوع و مجاز را تبيين فرموده است. از يك سو شناخت ذات و احاطه به كنه ذات پروردگار براي ممكنات وموجودات نا ممكن است.
به كنه ذاتش خرد برد پي اگر رسد خس به قعر دريا
و از سوي ديگر آنچه مجاز است مشخص فرموده است و تفصيل اين بيان در خطبه شريفه اشباح آمده است آنجا كه فرموده است:
فانظر ايها السائل فما دلّك القرآن عليه من صفته فانتم به واتضيء بنور هدايته وما كلفك الشيطان علمه مما ليس في الكتاب عليك فرضه ولا في سنة النبي (ص) وائمة الهدي اثره فكل علمه الي اللّه سبحانه فان ذلك منتهي حق اللّه عليك…15
آنچه خداوند در وصف خود براي تو بيان فرموده بپذير و نور هدايت قرآن را چراغ راه خود گير و از آنچه شيطان تو را به دانستن آن وا مي دارد و كتاب خدا آن را برتو واجب نمي شمارد و در سنت رسول خدا و ائمه هدي نيامده است دست بردار و علم او را به خدا واگذار زيرا دستور دين اين است درباره تو.
أوصيكم عباد اللّه بتقوي اللّه الذي البسكم الريا ش واسبغ عليكم المعا ش
اشاره دارد به آيات قرآن كريم كه دعوت به رعايت تقوي الهي و شكر نعمتهاي بي انتها دارد:
واتقوا اللّه لعلكم تفلحون (بقره، 2/189) واتقوا اللّه واعلموا ان اللّه مع المتقين (بقره/194) واتقوا اللّه واعلموا انكم ملاقوه(بقره/223) ألم تروا أن اللّه سخّر لكم ما في السموات وما في الأرض واسبغ عليكم نعمه ظاهرة وباطنة (لقمان، 31/20) ولقد وصينا الذين أوتوا الكتاب من قبلكم وإياكم ان اتقوا اللّه وان تكفروا فان للّه ما في السموات وما في الأرض وكان اللّه غنياً حميداً. (نساء، 4/131)
فلو أن أحداً يجد إلي البقاء سلما أو لدفع الموت سبيلاً لكان ذلك سليمان بن داود (ع)
آيات زير شاهد براين فراز از كلام علي (ع) است:
ما عندكم ينفد وما عند اللّه باق (نحل، 16/96) كل من عليها فان (الرحمن، 55/26) قل فادرؤا عن أنفسكم الموت إن كنتم صادقين (آل عمران، 3/168) وورث سليمان داود وقال يا أيّها الناس علّمنا منطق الطير وأوتينا من كل شيء (نمل، 27/16) وحشر لسليمان جنوده من الجن والإنس. (نمل/17) حتي إذا أتوا علي واد النمل قالت نملة يا أيها النمل ادخلوا مساكنكم (نمل/18) ولسليمان الريح غدوها شهر ورواحها شهر وأسلنا له عين القطر ومن الجن (سبأ، 34/12) وسليمان الريح عاصفة تجري بأمره إلي الأرض التي باركنا فيها (انبياء، 21/81) ولقد آتينا داود وسليمان علما وقالا الحمد للّه الذي فضلنا علي كثيرمن عباده المؤمنين. (نمل/15) فلما قضينا عليه الموت ما دلّهم علي موته إلاّ دابة الأرض (سبأ، 34/14)
وان لكم في القرون السالفة لعبرة
اشاره دارد به آيات زياد از جمله:
لقد كان لكم في قصصهم عبرة لاولي الباب ( مسد،111/12) ان في ذلك لعبرة لمن يخشي (نازعات، 79/26) قد خلت من قبلكم سنن فسيروا في الأرض فانظروا كيف كان عاقبة المكذبين. (آل عمران، 3/137)
الذين قتلوا النبيين واطفووا سنن المرسلين واحيوا سنن الجبارين اين الذين ساروا بالجيوش وهزموا بالالوف وعسكروا العساكر ومدنوا المدائن
اشاره است به ظالمين وستمگران كه در طول تاريخ مانع توسعه مكتب انبيا عليهم السلام بودند و در قرآن كريم آيات زيادي از سرگذشت و نتيجه كارشان آمده است:
ان الذين يكفرون بآيات اللّه ويقتلون النبيين بغير حق (آل عمران، 3/21) يريدون ان يطفؤا نور اللّه بأفواههم ويأبي اللّه الاّ أن يتمّ نوره ولو كره الكافرون (توبه، 9/32) يريدون ليطفؤا نور اللّه بأفواههم واللّه متمّ نوره ولو كره الكافرون (صف، 61/8) وإذا بطشتم بطشتم جبارين (شعراء، 26/130) وجحدوا بها واستيقنتها انفسهم ظلما وعلوا فانظر كيف كان عاقبة المفسدين. (نمل، 27/14) وتلك عاد جحدوا بآيات ربهم وعصوا رسله واتبعوا أمر كل جبار عنيد. (هود، 11/59) واستفتحوا وخاب كل جبار عنيد (إبراهيم، 14/15) ألم تر كيف فعل ربك بعاد (فجر، 89/6)
قد لبس للحكمة جنتها…
امام (ع) در اين كلام اثر كاربردي حكمت را متذكر شده است كه قرآن كريم در آيات زيادي به حكمت اشاره كرده و آن را از فلسفه بعثت انبيا عليهم السلام دانسته است:
يؤتي الحكمة من يشاء ومن يؤت الحكمة فقد أوتي خيراً كثيراً (بقره، 2/269) يعلمهم الكتب والحكمة (آل عمران، 3/164) ولقد آتينا لقمان الحكمة… (لقمان، 31/12)
والصق الأرض بجرانه بقية من بقايا حجته…
اشاره دارد به حاكميت الهي (تشريعي) برزمين و…
بقية اللّه خير لكم ان كنتم مؤمنين (هود، 11/86) وعد اللّه الذين آمنوا منكم وعملوا الصالحات ليستخلفنّهم في الأرض (نور، 24/55) ونريد أن نمنّ علي الذين استضعفوا في الأرض… (قصص، 28/5)
ايّها الناس اني قد بثثت لكم المواعظ التي وعظ الانبياء بها…
امام (ع) در اين كلام نيز روش قرآن را عمل كرده است از جمله:
ووصي بها إبراهيم بنيه ويعقوب يا بني ان اللّه اصطفي لكم الدين فلا تموتنّ (بقره، 2/132) شرع لكم من الدين ما وصّي به نوحا والذي أوحينا اليك… (شوري، 42/13)
در اين خصوص آياتي كه دعوت به موعظه و رشد و استقامت و استمرار مكتب وحي و احياي رسالت توحيدي و… دارد قابل طرح مي باشد.
ألا انه قد أدبر من الدنيا ما كان مقبلاً وادبر منها ما كان مدبراً وازمع الترحال عباد اللّه الاخيار
اشاره دارد به نشيب و فرازهاي دنيا و دگرگوني هايي كه در آن بوجود مي آيد و امام نيز يادي از «عباد اللّه الصالحين» كرده كه متاع فاني دنيا را نپذيرفتند و آنچه توان داشتند براي دنياي باقي بكار بستند. چنين اوصافي در قرآن مكرر آمده است:
وانهم عندنا لمن المصطفين الاخيار (ص، 38/47) واذكر اسماعيل واليسع وذا الكفل وكل من الاخيار (ص/48) فلولا كان من القرون من قبلكم اولوا بقية ينهون عن الفساد في الأرض إلا قليلاً ممن انجينا منهم واتبع الذين ظلموا ما أترفوا فيه وكانوا مجرمين (هود، 11/116) والأخرة خير وأبقي. (أعلي، 87/17) قل متاع الدنيا قليل والآخرة خير لمن اتقي ولا تظلمون فتيلاً (نساء، 4/77) وأمّا الذين آمنوا وعملوا الصالحات فيوفيهم أجورهم واللّه لا يحب الظالمين (آل عمران، 2/57) ليستخلفنّهم في الأرض كما استخلف الذين من قبلهم (نور، 24/55)
اين اخواني الذين ركبوا الطريق ومضوا علي الحق
اين قسمت از كلام أمير المؤمنين (ع) اشاره دارد به ذكر برادران ايماني كه ريشه آن در قرآن كريم است. اصولاً برادري در مكتب اسلام براساس معيارهاي ايماني و اعتقادي و تقوي است. پيمان اخوت در اسلام در مدينه ميان مهاجران و انصار توسط پيامبر اكرم (ص) بوجود آمد. براساس تفكر قرآن، اخوت واقعي برپايه اعتقادات ايماني و دين شكل مي گيرد. ودر فقه، احكام مربوط به خود دارد و اخوت نسبي نيز احكام خاص خود را بوجود مي آورد.
در بخش اخوت كه بر پايه دين شكل مي گيرد، ويژگي هايي شمرده مي شود:
1. در راه حق بودن و ملازم با حق و تقوي و مشي در راه خدا باشد.
2. همه معيارها در چارچوب مقررات الهي محاسبه گردد.
3. احياگر سنن پيامبر و معصومان باشد.
4. ناهي از منكر و نابود كننده بدعتها باشد.
5. مجاهد في سبيل اللّه باشد.
6. همواره به دعوت دين پاسخ مثبت دهد.
7. پيرو ولايت و مطيع ولي امر باشد.
ويژگي هاي فوق مكرر در قرآن كريم ذكر شده است و از جمله به آيات ذيل مي توان استشهاد كرد:
انما المؤمنون اخوة فاصلحوا بين أخويكم (حجرات، 49/10)والي عاد أخاهم هوداً قال يا قوم اعبدوا اللّه ما لكم من إله غيره (اعراف، 7/65) الي مدين أخاهم شعيباً قال يا قوم اعبدوا اللّه(اعراف/85) …اولئك الذين صدقوا واولئك هم المتّقون. (بقره، 2/177)من المؤمنين رجال صدقوا ما عاهدوا اللّه عليه. (احزاب، 33/23) وكونوا مع الصادقين (توبه، 9/119)واذكروا نعمة اللّه عليكم إذ كنتم اعداء فألّف بين قلوبكم فاصبحتم بنعمته إخوانا… (آل عمران، 3/103)

منبع:قرآن کریم

اهمیت تاریخ از دیدگاه قرآن و نهج‏ البلاغه‏

برخى به تاريخ با نظر ترديد مى ‏نگرند، براى آن ارزش علمى قائل نيستند و آن را بسان شعر مى‏ دانند كه بر اساس نياز، هدف، ذوق و تخيل شاعر سروده مى ‏شود نه بر اساس واقعيّتها و عينيّت ها. تا جايى كه مى‏ گويند: «تاريخ هيچ چيز نيست جُز دروغهايى مورد اتّفاق همه.» بد بينى اين افراد به تاريخ، از مطالعه حوادث تحريف يافته، مبالغه آميز و تعميم آن بر همه زمانها ناشى شده است در حالى كه همه تاريخ دروغ و مشوش نيست. به علاوه، بحث روى تاريخِ واقع نماست كه ببينيم چه اهميتى دارد؟
نگرش اسلام درباره تاريخ- بر خلاف بدبينان- از اهميت ويژه‏اى برخوردار است و اسلام نقش آن را در ابعاد نظرى و عملى تعيين ‏كننده مى ‏داند و شناخت تاريخ را از لوازم شناخت تعاليم اين مكتب مى ‏شمارد. در اين مورد، قرآن سند زنده و دليل گوياست و در يك نگاه مى‏توان بينش تاريخى و ارزش آن را بدست آورد. با يادآورى اين نكته كه قرآن، گرچه يك كتاب تاريخى نيست كه چون ديگر كتابها در پى وقايع نگارى و انعكاس رويدادها و زندگى اقوام گذشته باشد ولى مسائل زيادى ازآن قابل استنباط و استخراج است و مى ‏توان ضوابط و قانونمندى حاكم بر تاريخ را بطور عميق به دست آورد؛ زيرا قرآن علل پيروزي ها، شكستها، پيشرفتها و عقب ‏ماندگى‏ هاى برخى از امم گذشته را تحليل مى‏كند و عوامل ظهور و افول تمدنها را يادآور مى ‏شود و اينسان ما را در متن زندگى گذشتگان قرار مى‏دهد و از شخصيتهايى ياد مى ‏كند كه منشأ تحول جامعه شده و اثر مثبتى در تاريخ داشته‏ اند و نيز از جبارانى سخن مى‏ گويد كه قافله بشرى را سالها عقب نگه داشته ‏اند.
 
اهتمام قرآن به تاريخ‏
قرآن به تاريخ اهميت و ارزش فراوانى داده ‏است كه آن را از راههاى مختلفى مى ‏توان به دست آورد از جمله:
1- نام سوره‏ ها
نامهاى بخشى از سوره‏ها نشان‏ دهنده اهتمام قرآن به تاريخ است. زيرا بيش از يك پنجم سوره ‏هاى قرآن؛ يعنى 25 سوره با نامهايى مشخص شده‏اند كه هر كدام كليد واژه‏اى است براى مقطعى از تاريخ و پيام تاريخى دارد همانند «كهف»، «قصص»، «لقمان»، «انبياء»، «جاثيه»، «احقاف» و «احزاب» و ....
نام سوره‏ هاى قرآن ... از راه وحى تعيين نشده و جزو قرآن هم محسوب نمى‏شود، بلكه برگرفته از محتوا و برخى از آيات همان سوره‏هاست ولى از آنجا كه اين نامگذاريها در زمان امامان معصوم عليهم السلام انجام گرفته و به تأييد آنان رسيده است مى تواند الهام بخش چنين برداشتى باشد.
2- فراخوانى به مطالعه تاريخ‏
قرآن پيروان خود را به مطالعه تاريخ گذشتگان فرامى‏ خواند و با تكرار و تأكيد زياد به پيروانش دستورمى ‏دهد به سير و سفر بپردازند و از نزديك نشانه ‏هاى تاريخى را مشاهده نمايند تا انديشه آنها بارور شود و سطح فكر و فرهنگشان ارتقا يابد؛ دستور مطالعه آثار تاريخى با تعبيرات مختلفى آمده ‏است:
الف- به صورت امر مستقيم همانند:«قُلْ سيروُا فِى الْارْضِ ...» (پيامبر به مردم) بگو در زمين بگرديد ....
ب- به صورت استفهام كه در معناى امر، همراه با نكوهش ترك سير و مطالعه تاريخ است؛ چون:
«افَلَمْ يَسيروُا فِى الْارْضِ فَيَنْظُرُوا كَيْفَ كانَ عاقِبَةُ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ»
آيا (مخالفان دعوت تو) در زمين سير نكردند تا ببينند عاقبت كسانى‏كه پيش‏از آنها بودند چه شد؟
گاهى اين دستورات با تعبيراتى همانند: «تعقّل»، «نظر»، «لبّ»، «تَفكّر»، «موعظه»، «عبرت» و «تذكّر» مورد تأكيد قرارگرفته و در اكثر اين موارد، كلمات به صورت جمع آمده است همانند: «انْظُرُوا» (: بنگريد)، «لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّروُنَ» (: شايد بينديشند)، «افَلا تَعْقِلُونَ» (: آيا نمى‏ انديشيد؟) و «لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ»: براى گروهى كه مى‏دانند و ... تا روشن شود كه تاريخ در انحصار عدّه ‏اى انگشت‏ شمار و قشر خاصّى چون «مورّخان»، «سياستمداران» و «جامعه‏ شناسان» نيست و نبايد باشد؛ بلكه بينش تاريخى فراگير است و همگان بايد دراين امر شركت داده ‏شوند وهيچ ملّتى نبايد از تاريخ خود بى‏خبر باشد. زيرا بخش اعظمى از حيات معنوى، اجتماعى و سياسى ما مسلمانان بر تاريخ گذشتگان استوار است و اكنون بر نردبانى در حركتيم كه پلّه ‏هاى آن را پيشينيان ساخته ‏اند در حدّى كه اگر انسان، گذشته خود را فراموش كند سر از نيستى بيرون مى ‏آورد:
 سرگذشت او اگر يادش رود          باز اندر نيستى گم مى‏ شود
بدين جهت است كه رهبران دينى و شخصيتهاى برجسته اسلامى چون «امام خمينى»، «سيّد جمال اسدآبادى»، «شيخ محمد عبده» و «اقبال لاهورى» در سخنرانيها، پيامها و بيانيّه‏ هاى سياسى خود، مردم را به گذشته خود توجه مى ‏دادند و توصيه مى‏ كردند كه مسلمانان و مشرق‏ زمين بايد گذشته خود را بازيابند و عظمت پيشين خود را به فراموشى نسپارند.
3- مقاطع مهم تاريخى در قرآن‏
بيش از نصف قرآن مربوط به تاريخ و تبيين فلسفه تاريخ است؛ حتى بخش عظيمى از آيات در موضوعات فقهى، كلامى و اجتماعى و ... از نظر شأن نزول و تطبيق و تعيين مصداق با تاريخ درآميخته ‏است. از سوى ديگر، برخى از سوره ‏ها چون سوره حمد كه به ظاهر جنبه تاريخى ندارد ولى به سه جريان مهمّ تاريخى اشاره دارد:
الف- هدايت يافتگان «مُهتدين».
ب- گروهى كه مورد خشم خداوند قرار گرفتند: «مغضوبين».
ج- گمراهان و «ضالّين».
قرآن گاهى به نقل حوادث تاريخى تصريح مى ‏كند و مى ‏فرمايد:
«نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ احْسَنَ الْقَصَصِ»
ما بهترين سرگذشتها را از طريق اين قرآن بر تو بازگو مى ‏كنيم.
و نيز مى‏فرمايد:
«كَذلِكَ نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ انْباءِ ما قَدْ سَبَقَ»»
اين‏گونه بخشى از اخبار پيشين را براى تو بازگو مى ‏كنيم.
قرآن گاهى علاوه بر نقل تاريخ، تعبيراتى بكارمى برد تا شنونده را به دريافت فلسفه تاريخ برانگيزد از جمله آنها كلمه «آيت» است. و در مواردى هم تاريخ را از آيات الهى مى‏ شمرد و ميان طبيعت و تاريخ رابطه نزديكى برقرار مى‏ كند تا مؤمنان و هوشمندان را با روح آن آشنا سازد:
                      
«انَّ فى ذلِكَ لَاياتٍ لِلْمُتَوَسِّمينَ»
در اين (سرگذشت عبرت انگيز) نشانه ‏هايى است براى هوشياران.
در خصوص فرعون نيز اين تعبير را بكار برده و خود او را به عنوان كسى كه منشأ پيدايش بخشى از تاريخ گشته است «آيت» مى ‏داند و مى ‏فرمايد:
«فَالْيَوْمَ نُنَجّيكَ بِبَدَنِكَ لِتَكوُنَ لِمَنْ خَلْفَكَ ايَةً وَ انَّ كَثيراً مِنَ النَّاسِ عَنْ اياتِنا لَغافِلوُنَ»
ولى امروز بدنت را (ازآب) نجات مى‏دهيم، تا عبرتى براى آيندگان باشى و بسيارى از مردم، از آيات ما غافلند.
همچنانكه هر يك از پديده‏ هاى طبيعى چون ماه و خورشيد و كوه و دشت وسيله ‏اى است براى تفحّص در وجود خداوند و شناخت وى، هر كدام از مقاطع تاريخى و حوزه‏ هاى گذشته، روزنه ‏اى است براى دريافت حقايق سياسى اجتماعى و كسب تجربه و دانش. پس تاريخ از ديدگاه قرآن منبع شناخت است و مى‏ تواند آينده را نشان دهد:
«فَجَعَلْناهُمْ سَلَفاً وَ مَثَلًا لِلْاخِرينَ»
و آنها را پيشگامان (در عذاب) و عبرتى براى ديگران قرار داديم.
با اين شرط كه انسان تاريخ را صرف روايت و در حال سكون نبيند؛ بلكه به عنوان مدل و نمونه زنده ‏اى از گذشته دريابد و تاريخ را از حصار گذشته به زمان حال بياورد و بلكه آن را به زمان آينده نيز تعميم دهد. كسى كه تاريخ مى ‏نويسد و كسى كه تاريخ را مطالعه مى‏ كند بايد «سَلَف» و «مَثَل» بودن تاريخ را همواره در نظر گيرد تا از آن درس بياموزد.
                  
ارزش تاريخ در نهج البلاغه‏
الف- تاريخ محصول تجربيات گذشتگان:
هر كسى در زندگى خود احتياج به تجربه دارد اما عمر يك شخص براى كسب همه تجربه‏ ها كافى نيست. تنها از راه تاريخ مى‏توان از تجربه ‏هاى گذشتگان بهره گرفت؛ تاريخ دربردارنده تجربه ‏هاى افراد و جامعه‏ هايى است كه در گذشته زندگى كرده و تجربه‏ هاى تلخ و شيرينى كسب نموده ‏اند. اكنون مى‏توان از آنها سود جست. چنين كسى، آن را ماند كه به درازاى تاريخ عمر كرده است. حضرت على عليه السلام مى ‏فرمايد:
«اىْ بُنَىَّ انّى‏ وَ انْ لَمْ اكُنْ عُمِّرْتُ عُمُرَ مَنْ كانَ قَبْلى‏ فَقَدْ نَظَرْتُ فى‏ اعْمالِهِمْ وَ فَكَّرْتُ فى‏ اخْبارِهِمْ وَ سِرْتُ فى‏ اثارِهِمْ حَتّى‏ عُدْتُ كَاحَدِهِمْ بَلْ كَانّى‏ بِمَا انْتَهى‏ الَىَّ مِنْ امُورِهِمْ قَدْ عُمِّرْتُ مَعَ اوَّلِهِمْ الى‏ اخِرِهِمْ فَعَرَفْتُ صَفْوَ ذلِكَ مِنْ كَدَرِهِ وَ نَفْعَهُ مِنْ ضَرَرِهِ»
پسرم! اگر چه من به اندازه همه كسانى كه پيش از من بوده‏ اند نزيسته ‏ام اما در كردار آنان بدقت نگريستم و در اخبارشان تفكّر نمودم و در آثار آنها به سير و سياحت پرداختم تا همچون يكى از آنان شدم؛ بلكه گويا در اثر آنچه از تاريخ آنها به من رسيده با همه آنان از اول تا آخر بوده‏ام من قسمت زلال زندگى آنان را از قسمت تاريك و آلوده باز شناختم و سود و زيانش را دانستم.
ب- تاريخ احياگر دلهاى فرد و جامعه:
سيل حوادث بر پيكره دل هجوم برده و آن‏را در معرض تيرهاى شيطانى قرارمى دهد.
و سرانجام به دست مرگ و هلاكت مى‏سپرد. چنانكه نهادهاى انسانى همچون؛ «مذهب»، «علم»، «فلسفه» و «هنر» به احياگر نياز دارند، كانون آنها يعنى دل نيز احتياج به احياكننده ‏اى دارد كه زنگار از چهره آن بزدايد. قلب جامعه و وجدان عمومى نيز از اين‏
                   
حالت مستثنى نيست يعنى به نيروى محركى نياز دارد كه پيوسته آن را از ركود و سكون و آلودگيها و مرگ و ميرها نجات دهد و به سوى، «تحرك»، «پاكى»، و «بيدارى» فراخواند و اين كار از ديدگاه نهج ‏البلاغه از علم تاريخ ساخته است. يا دست‏كم مى ‏توان گفت تاريخ در احياى دل فرد و جامعه نقش عمده‏اى دارد. حضرت على عليه السلام خطاب به فرزندش امام حسن عليه السلام مى ‏فرمايد:
«قلبت را با موعظه و اندرز زنده كن ... و با نشان دادن فجايع و مصائب دنيا آن را بصير گردان و از حملات روزگار و زشتيهاى گردش شب و روز برحذرش دار! اخبار گذشتگان را بر او عرضه كن و آنچه را كه به پيشينيان رسيده‏ است يادآوريش كن. در ديار و آثار مخروبه آنها گردش نما و درست بنگر كه آنها چه كرده‏اند.»
تاريخ در نهج‏ البلاغه، به مثابه شخص دلسوز و آگاه معرفى شده ‏است كه در مراحل مختلف زندگى به انسان هوشمند، رهنمود مى ‏دهد:
«الْفِكْرُ مِرْاةٌ صافِيَةٌ وَ الْاعْتِبارُ مُنْذِرٌ ناصِحٌ»
تفكر آيينه زندگى و عبرت‏گرفتن (از تحولات تاريخى) بيم ‏دهنده ‏اى خيرخواه است.
نهج ‏البلاغه افزون بر اينكه ما را به مطالعه و سير و تحقيق در تاريخ ترغيب مى‏كند خود در نقل حوادث و وقايع مهم و حساس تاريخى پيشگام است و بيش از هر كتاب سخن از تاريخ به ميان آورده ‏است؛ در نخستين خطبه آن، مقاطع مهمى از تاريخ عنوان شده‏است. همانند تاريخ پيدايش جهان و مراحل طبيعى آن، آفرينش انسان نخستين (حضرت آدم عليه السلام)، خلقت فرشتگان و بعثت انبيا عليهم السلام كه همه اينها نشانگر اهميت تاريخ در نهج ‏البلاغه است.
                     
خلاصه‏:
قرآن، برخلاف بعضى تفكرات، به تاريخ ارزش مى‏دهد چه در نظر و چه در عمل و از راههاى مختلف نسبت به آن اهتمام مى‏ ورزد كه نامگذارى برخى از سوره‏ ها كه پيام تاريخى دارند، از جمله آنهاست.
قرآن، مخاطبان خود را به مطالعه دقيق در آثار گذشتگان فرامى‏ خواند و با عبارات مختلف به آن امر مى‏كند و از آنها مى‏خواهد كه به تاريخ امم گذشته بى‏ تفاوت نباشند و در زندگى آنها خوب بينديشند و عبرت گيرند. افزون بر آن، بخشى از آيات قرآن در خصوص تاريخ اقوام، اشخاص و جريانات است و از نظر شأن نزول و تفسير نيز با تاريخ آميخته است و تعبيراتى همانند «عبرت»، «نظر»، «سير»، «كَيْف» و «آيت» نشان ديگرى از ارزش تاريخ است. اگر تاريخ باارزش نبود اين‏ همه تأكيدها و تعبيرها و نقل وقايع مهم تاريخى در قرآن بى‏ معنا بود.
از ديدگاه نهج‏ البلاغه نيز تاريخ پديده ارزشمند، منبع شناخت، وسيله ‏اى براى كسب تجربه و احياگر افراد و جامعه‏ ها معرفى شده است و از آن به عنوان، آينه صاف و پندآموز با اخلاص، ياد شده‏ است درحدى كه حضرت على عليه السلام بخشى از وصيت مهم و جامع خود را به تاريخ و عبرت‏آموزى از آن اختصاص مى ‏دهد.

منبع:قرآن و نهج البلاغه

امام على عليه السلام :خانه هايتان را از تار عنكبوت پاك كنيد

منبع:کتاب نهج البلاغه

چهل احادیث منتخب
امیرالمومنین امام علی علیه السلام

1 ـ قالَ الاْمامُ علىّ بن أبی طالِب أمیرُ الْمُؤْمِنینَ (عَلَیْهِ السلام) :  إغْتَنِمُوا الدُّعاءَ عِنْدَ خَمْسَةِ مَواطِنَ: عِنْدَ قِرائَةِ الْقُرْآنِ، وَ عِنْدَ الاْذانِ، وَ عِنْدَ نُزُولِ الْغَیْثِ، وَ عِنْدَ الْتِقاءِ الصَفَّیْنِ لِلشَّهادَةِ، وَ عِنْدَ دَعْوَةِ الْمَظْلُومِ، فَاِنَّهُ لَیْسَ لَها حِجابٌ دوُنَ الْعَرْشِ.(1)

حضرت امیر المومنین امام علی (علیه السلام) فرمود: پنج موقع را براى دعا و حاجت خواستن غنیمت شمارید:

موقع تلاوت قرآن، موقع اذان، موقع بارش باران، موقع جنگ و جهاد ـ فى سبیل اللّه ـ موقع ناراحتى و آه کشیدن مظلوم. در چنین موقعیت ها مانعى براى استجابت دعا نیست.

2ـ قالَ(علیه السلام): اَلْعِلْمُ وِراثَةٌ کَریمَةٌ، وَ الاْدَبُ حُلَلٌ حِسانٌ، وَ الْفِکْرَةُ مِرآةٌ صافِیَةٌ، وَ الاْعْتِذارُ مُنْذِرٌ ناصِحٌ، وَ کَفى بِکَ أَدَباً تَرْکُکَ ما کَرِهْتَهُ مِنْ غَیْرِکَ.(2)

فرمود: علم; ارثیه اى با ارزش، و ادب; زیورى نیکو، و اندیشه; آئینه اى صاف، و پوزش خواستن; هشدار دهنده اى دلسوز خواهد بود. و براى با أدب بودنت همین بس که آنچه براى خود دوست ندارى، در حقّ دیگران روا نداشته باشى.

3ـ قالَ(علیه السلام): اَلـْحَقُّ جَدیدٌ وَ إنْ طالَتِ الاْیّامُ، وَ الْباطِلُ مَخْذُولٌ وَ إنْ نَصَرَهُ أقْوامٌ.( 3)

فرمود: حقّ و حقیقت در تمام حالات جدید و تازه است گر چه مدّتى بر آن گذشته باشد. و باطل همیشه پست و بى أساس است گر چه افراد بسیارى از آن حمایت کنند.

4ـ قالَ(علیه السلام): اَلدُّنْیا تُطْلَبُ لِثَلاثَةِ أشْیاء: اَلْغِنى، وَ الْعِزِّ، وَ الرّاحَةِ، فَمَنْ زَهِدَ فیها عَزَّ، وَ مَنْ قَنَعَ إسْتَغْنى، وَ مَنْ قَلَّ سَعْیُهُ إسْتَراحَ.(4)

فرمود: دنیا و اموال آن، براى سه هدف دنبال مى شود: بى نیازى، عزّت و شوکت، آسایش و آسوده بودن. هر که زاهد باشد; عزیز و با شخصیّت است، هر که قانع باشد; بى نیاز و غنى گردد، هر که کمتر خود را در تلاش و زحمت قرار دهد; همیشه آسوده و در آسایش است.

5ـ قالَ(علیه السلام): لَوْ لاَ الدّینُ وَ التُّقى، لَکُنْتُ أدْهَى الْعَرَبِ.(5)

فرمود: چنانچه دین دارى و تقواى الهى نمى بود، هر آینه سیاستمدارترین افراد بودم ـ ولى دین و تقوا مانع سیاست بازى مى شود ـ .

6ـ قالَ(علیه السلام): اَلْمُلُوکُ حُکّامٌ عَلَى النّاسِ، وَ الْعِلْمُ حاکِمٌ عَلَیْهِمْ، وَ حَسْبُکَ مِنَ الْعِلْمِ أنْ تَخْشَى اللّهَ، وَ حَسْبُکَ مِنَ الْجَهْلِ أنْ تَعْجِبَ بِعِلْمِکَ.(6)

فرمود: ملوک بر مردم حاکم هستند و علم بر تمامى ایشان حاکم خواهد بود، تو را در علم کافى است که از خداوند ترسناک باشى; و به دانش و علم خود بالیدن، بهترین نشانه نادانى است.

7ـ قالَ(علیه السلام): ما مِنْ یَوْم یَمُرُّ عَلَى ابْنِ آدَم إلاّ قالَ لَهُ ذلِکَ الْیَوْمُ: یَابْنَ آدَم أنَا یَوُمٌ جَدیدٌ وَ أناَ عَلَیْکَ شَهیدٌ.

فَقُلْ فیَّ خَیْراً، وَ اعْمَلْ فیَّ خَیْرَاً، أشْهَدُ لَکَ بِهِ فِى الْقِیامَةِ، فَإنَّکَ لَنْ تَرانى بَعْدَهُ أبَداً.(7)

فرمود: هر روزى که بر انسان وارد شود، گوید: من روز جدیدى هستم، من بر اعمال و گفتار تو شاهد مى باشم. سعى کن سخن خوب و مفید بگوئى، کار خوب و نیک انجام دهى. من در روز قیامت شاهد اعمال و گفتار تو خواهم بود. و بدان امروز که پایان یابد دیگر مرا نخواهى دید و قابل جبران نیست.

8ـ قالَ(علیه السلام): فِى الْمَرَضِ یُصیبُ الصَبیَّ، کَفّارَةٌ لِوالِدَیْهِ.(8)

فرمود: مریضى کودک، کفّاره گناهان پدر و مادرش مى باشد.

9ـ قالَ(علیه السلام): الزَّبیبُ یَشُدُّ الْقَلْبِ، وَ یُذْهِبُ بِالْمَرَضِ، وَ یُطْفِىءُ الْحَرارَةَ، وَ یُطیِّبُ النَّفْسَ.(9)

فرمود: خوردن مویز ـ کشمش سیاه ـ قلب را تقویت، مرض ها را برطرف، و حرارت بدن را خاموش، و روان را پاک مى گرداند.

10ـ قالَ(علیه السلام): أطْعِمُوا صِبْیانَکُمُ الرُّمانَ، فَإنَّهُ اَسْرَعُ لاِلْسِنَتِهِمْ.(10)

فرمود: به کودکان خود أنار بخورانید تا زبانشان بهتر و زودتر باز شود.

11ـ قالَ(علیه السلام): أطْرِقُوا أهالیکُمْ فى کُلِّ لَیْلَةِ جُمْعَة بِشَیْء مِنَ الْفاکِهَةِ، کَیْ یَفْرَحُوا بِالْجُمْعَةِ.(11)

فرمود: در هر شب جمعه همراه با مقدارى میوه ـ یا شیرینى،... ـ بر اهل منزل و خانواده خود وارد شوید تا موجب شادمانى آن ها در جمعه گردد.

12ـ قالَ(علیه السلام): کُلُوا ما یَسْقُطُ مِنَ الْخوانِ فَإنَّهُ شِفاءٌ مِنْ کُلِّ داء بِإذْنِ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ، لِمَنْ اَرادَ أنْ یَسْتَشْفِیَ بِهِ.(12)

فرمود: آنچه اطراف ظرف غذا و سفره مى ریزد جمع کنید و بخورید، که همانا هرکس آن ها را به قصد شفا میل نماید، به اذن حق تعالى شفاى تمام دردهاى او خواهد شد.

13ـ قالَ(علیه السلام):لا ینبغى للعبد ان یثق بخصلتین: العافیة و الغنى، بَیْنا تَراهُ مُعافاً اِذْ سَقُمَ، وَ بَیْنا تَراهُ غنیّاً إذِ افْتَقَرَ.(13)

فرمود: سزاوار نیست که بنده خدا، در دوران زندگى به دو خصوصیّت اعتماد کند و به آن دلبسته باشد: یکى عافیت و تندرستى و دیگرى ثروت و بى نیازى است. زیرا چه بسا در حال صحّت و سلامتى مى باشد ولى ناگهان انواع مریضى ها بر او عارض مى گردد و یا آن که در موقعیّت و امکانات خوبى است، ناگهان فقیر و بیچاره مى شود، ـ پس بدانیم که دنیا و تمام امکانات آن بى ارزش و بىوفا خواهد بود و تنها عمل صالح مفید و سودبخش مى باشد ـ .

14ـ قالَ(علیه السلام): لِلْمُرائى ثَلاثُ عَلامات: یَکْسِلُ إذا کانَ وَحْدَهُ، وَ یَنْشطُ إذاکانَ فِى النّاسِ، وَ یَزیدُ فِى الْعَمَلِ إذا أُثْنِىَ عَلَیْهِ، وَ یَنْقُصُ إذا ذُمَّ.(14)

فرمود: براى ریاکار سه نشانه است: در تنهائى کسل و بى حال، در بین مردم سرحال و بانشاط مى باشد. هنگامى که او را تمجید و تعریف کنند خوب و زیاد کار مى کند و اگر انتقاد شود سُستى و کم کارى مى کند.

15ـ قالَ(علیه السلام): اَوْحَى اللّهُ تَبارَکَ وَ تَعالى إلى نَبیٍّ مِنَ الاْنْبیاءِ: قُلْ لِقَوْمِکَ لا یَلْبِسُوا لِباسَ أعْدائى، وَ لا یَطْعَمُوا مَطاعِمَ أعْدائى، وَ لا یَتَشَکَّلُوا بِمَشاکِلِ أعْدائى، فَیَکُونُوا أعْدائى.(15)

فرمود: خداوند تبارک و تعالى بر یکى از پیامبرانش وحى فرستاد : به امّت خود بگو: لباس دشمنان مرا نپوشند و غذاى دشمنان مرا میل نکنند و هم شکل دشمنان من نگردند، وگرنه ایشان هم دشمن من خواهند بود.

16ـ قالَ(علیه السلام): اَلْعُقُولُ أئِمَّةُ الأفْکارِ، وَ الاْفْکارُ أئِمَّةُ الْقُلُوبِ، وَ الْقُلُوبُ أئِمَّةُ الْحَواسِّ، وَ الْحَواسُّ أئِمَّةُ الاْعْضاءِ.(16)
فرمود: عقل هر انسانى پیشواى فکر و اندیشه اوست; و فکر پیشواى قلب و درون او خواهد بود; و قلب پیشواى حوّاس پنج گانه مى باشد، و حوّاس پیشواى تمامى اعضاء و جوارح است.

17ـ قالَ(علیه السلام): تَفَضَّلْ عَلى مَنْ شِئْتَ فَأنْتَ أمیرُهُ، وَ اسْتَغِْنِ عَمَّنْ شِئْتَ فَأنْتَ نَظیرُهُ، وَ افْتَقِرْ إلى مَنْ شِئْتَ فَأنْتَ أسیرُهُ.(17)

فرمود: بر هر که خواهى نیکى و احسان نما، تا رئیس و سرور او گردى; و از هر که خواهى بى نیازى جوى تا همانند او باشى. و خود را نیازمند هر که خواهى بدان ـ و از او تقاضاى کمک نما ـ تا اسیر او گردى.

18ـ قالَ(علیه السلام): أعَزُّ الْعِزِّ الْعِلْمُ، لاِنَّ بِهِ مَعْرِفَةُ الْمَعادِ وَ الْمَعاشِ، وَ أذَلُّ الذُّلِّ الْجَهْلُ، لاِنَّ صاحِبَهُ أصَمُّ، أبْکَمٌ، أعْمى، حَیْرانٌ.(18)

فرمود: عزیزترین عزّت ها علم و کمال است، براى این که شناخت معاد و تأمین معاشِ انسان، به وسیله آن انجام مى پذیرد. و پست ترین ذلّت ها جهل و نادانى است، زیرا که صاحبش همیشه در کرى و لالى و کورى مى باشد و در تمام امور سرگردان خواهد بود.

19ـ قالَ(علیه السلام): جُلُوسُ ساعَة عِنْدَ الْعُلَماءِ أحَبُّ إلَى اللّهِ مِنْ عِبادَةِ ألْفِ سَنَة، وَ النَّظَرُ إلَى الْعالِمِ أحَبُّ إلَى اللّهِ مِنْ إعْتِکافِ سَنَة فى بَیْتِ اللّهِ، وَ زیارَةُ الْعُلَماءِ أحَبُّ إلَى اللّهِ تَعالى مِنْ سَبْعینَ طَوافاً حَوْلَ الْبَیْتِ، وَ أفْضَلُ مِنْ سَبْعینَ حَجَّة وَ عُمْرَة مَبْرُورَة مَقْبُولَة، وَ رَفَعَ اللّهُ تَعالى لَهُ سَبْعینَ دَرَجَةً، وَ أنْزَلَ اللّهُ عَلَیْهِ الرَّحْمَةَ، وَ شَهِدَتْ لَهُ الْمَلائِکَةُ: أنَّ الْجَنَّةَ وَ جَبَتْ لَهُ.(19)

فرمود: یک ساعت در محضر علماء نشستن ـ که انسان را به مبدأ و معاد آشنا سازند ـ از هزار سال عبادت نزد خداوند محبوب تر خواهد بود. توجّه و نگاه به عالِم از إعتکاف و یک سال عبادت ـ مستحبّى ـ در خانه خدا بهتر است. زیارت و دیدار علماء، نزد خداوند از هفتاد مرتبه طواف اطراف کعبه محبوب تر خواهد بود، و نیز افضل از هفتاد حجّ و عمره قبول شده مى باشد. همچنین خداوند او را هفتاد مرحله ترفیعِ درجه مى دهد و رحمت و برکت خود را بر او نازل مى گرداند، و ملائکه شهادت مى دهند به این که او اهل بهشت است.

20ـ قالَ(علیه السلام): یَا ابْنَ آدَم، لا تَحْمِلْ هَمَّ یَوْمِکَ الَّذى لَمْ یَأتِکَ عَلى یَوْمِکَ الَّذى أنْتَ فیهِ، فَإنْ یَکُنْ بَقِیَ مِنْ أجَلِکَ، فَإنَّ اللّهَ فیهِ یَرْزُقُکَ.(20)

فرمود: اى فرزند آدم، غُصّه رزق و آذوقه آن روزى که در پیش دارى و هنوز نیامده است نخور، زیرا چنانچه زنده بمانى و عمرت باقى باشد خداوند متعال روزىِ آن روز را هم مى رساند.

21ـ قالَ(علیه السلام): قَدْرُ الرَّجُلِ عَلى قَدْرِ هِمَّتِهِ، وَ شُجاعَتُهُ عَلى قَدْرِ نَفَقَتِهِ، وَ صِداقَتُهُ عَلى قَدْرِ مُرُوَّتِهِ، وَ عِفَّتُهُ عَلى قَدْرِ غِیْرَتِهِ.(21)

فرمود: ارزش هر انسانى به قدر همّت اوست، و شجاعت و توان هر شخصى به مقدار گذشت و احسان اوست، و درستکارى و صداقت او به قدر جوانمردى اوست، و پاکدامنى و عفّت هر فرد به اندازه غیرت او خواهد بود.

22ـ قالَ(علیه السلام): مَنْ شَرِبَ مِنْ سُؤْرِ أخیهِ تَبَرُّکاً بِهِ، خَلَقَ اللّهُ بَیْنَهُما مَلِکاً یَسْتَغْفِرُ لَهُما حَتّى تَقُومَ السّاعَةُ.(22)

فرمود: کسى که دهن خورده برادر مؤمنش را به عنوان تبرّک میل نماید، خداوند متعال ملکى را مأمور مى گرداند تا براى آن دو نفر تا روز قیامت طلب آمرزش و مغفرت نماید.

23ـ قالَ(علیه السلام): لا خَیْرَ فِى الدُّنْیا إلاّ لِرَجُلَیْنِ: رَجَلٌ یَزْدادُ فى کُلِّ یَوْم إحْساناً، وَ رَجُلٌ یَتَدارَکُ ذَنْبَهُ بِالتَّوْبَةِ، وَ أنّى لَهُ بِالتَّوْبَةِ، وَالله لَوْسَجَدَ حَتّى یَنْقَطِعَ عُنُقُهُ ما قَبِلَ اللهُ مِنْهُ إلاّ بِوِلایَتِنا أهْلِ الْبَیْتِ.(23)

فرمود: خیر و خوبى در دنیا وجود ندارد مگر براى دو دسته: دسته اوّل آنان که سعى نمایند در هر روز، نسبت به گذشته کار بهترى انجام دهند. دسته دوّم آنان که نسبت به خطاها و گناهان گذشته خود پشیمان و سرافکنده گردند و توبه نمایند، و توبه کسى پذیرفته نیست مگر آن که با اعتقاد بر ولایت ما اهل بیت عصمت و طهارت باشد.

24ـ قالَ(علیه السلام): عَجِبْتُ لاِبْنِ آدَم، أوَّلُهُ نُطْفَةٌ، وَ آخِرُهُ جیفَةٌ، وَ هُوَ قائِمٌ بَیْنَهُما وِعاءٌ لِلْغائِطِ، ثُمَّ یَتَکَبَّرُ.(24)

فرمود: تعجبّ مى کنم از کسى که اوّلش قطره اى آب ترش شده و عاقبتش لاشه اى متعفّن ـ بد بو ـ خواهد بود و خود را ظرف فضولات قرار داده است، با این حال تکبّر و بزرگ منشى هم مى نماید.

25ـ قالَ(علیه السلام): إیّاکُمْ وَ الدَّیْن، فَإنَّهُ هَمٌّ بِاللَّیْلِ وَ ذُلٌّ بِالنَّهارِ.(25)

فرمود: از گرفتن نسیه و قرض، خود را برهانید، چون که سبب غم و اندوه شبانه و ذلّت و خوارى در روز خواهد گشت.

26ـ قالَ(علیه السلام): إنَّ الْعالِمَ الْکاتِمَ عِلْمَهُ یُبْعَثُ أنْتَنَ أهْلِ الْقِیامَةِ، تَلْعَنُهُ کُلُّ دابَّة مِنْ دَوابِّ الاْرْضِ الصِّغارِ.(26)

فرمود: آن عالم و دانشمندى که علم خود را ـ در بیان حقایق ـ براى دیگران کتمان کند، روز قیامت با بدترین بوها محشور مى شود و مورد نفرت و نفرین تمام موجودات قرار مى گیرد.

27ـ قالَ(علیه السلام): یا کُمَیْلُ، قُلِ الْحَقَّ عَلى کُلِّ حال، وَوادِدِ الْمُتَّقینَ، وَاهْجُرِ الفاسِقینَ، وَجانِبِ المُنافِقینَ، وَلاتُصاحِبِ الخائِنینَ.(27)

فرمود: در هر حالتى حقّ را بگو و مدافع آن باش، دوستى و معاشرت با پرهیزگاران را ادامه ده، و از فاسقین و معصیت کاران کناره گیرى کن، و از منافقان دورى و فرار کن، و با خیانتکاران همراهى و هم نشینى منما.

28ـ قالَ(علیه السلام): فى وَصیَّتِهِ لِلْحَسَنِ (علیه السلام): سَلْ عَنِ الرَّفیقِ قَبْلَ الطَّریقِ، وَعَنِ الْجارِ قَبْلَ الدّارِ.(28)

ضمن سفارشى به فرزندش امام حسن (علیه السلام) فرمود: پیش از آن که بخواهى مسافرت بروى، رفیق مناسب راه را جویا باش، و پیش از آن که منزلى را تهیّه کنى همسایگان را بررسى کن که چگونه هستند.

29ـ قالَ(علیه السلام): اِعْجابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ دَلیلٌ عَلى ضَعْفِ عَقْلِهِ.(29)

فرمود: فخر کردن انسان به خودش، نشانه کم عقلى او مى باشد.

30ـ قالَ(علیه السلام): أیُّهَا النّاسُ، إِیّاکُمْ وُحُبَّ الدُّنْیا، فَإِنَّها رَأْسُ کُلِّ خَطیئَة، وَبابُ کُلِّ بَلیَّة، وَداعى کُلِّ رَزِیَّة.(30)

فرمود: اى گروه مردم، نسبت به محبّت و علاقه به دنیا مواظب باشید، چون که علاقه و محبّت به دنیا اساس هر خطا و انحرافى است، و دروازه هر بلا و گرفتارى است، و نزدیک کننده هر فتنه و آشوب; و نیز آورنده هر مصیبت و مشکلى است.

31ـ قالَ(علیه السلام): السُّکْرُ أرْبَعُ السُّکْراتِ: سُکْرُ الشَّرابِ، وَسُکْرُ الْمالِ، وَسُکْرُ النَّوْمِ، وَسُکْرُ الْمُلْکِ.(31)

فرمود: مستى در چهار چیز است: مستى از شراب (و خمر)، مستى مال و ثروت، مستى خواب، مستى ریاست و مقام.

32ـ قالَ(علیه السلام): أللِّسانُ سَبُعٌ إِنْ خُلِّیَ عَنْهُ عَقَرَ.(32)

فرمود: زبان، همچون درّنده اى است که اگر آزاد باشد زخم و جراحت (سختى به جسم و ایمان) خواهد زد.

33ـ قالَ(علیه السلام): یَوْمُ الْمَظْلُومِ عَلَى الظّالِمِ أشَدُّ مِنْ یَوْمِ الظّالِمِ عَلَى الْمَظْلُومِ.(33)

فرمود: روز داد خواهى مظلوم بر علیه ظالم سخت تر است از روزى که ظالم ستم بر مظلوم مى کند.

34ـ قالَ(علیه السلام): فِى الْقُرْآنِ نَبَأُ ما قَبْلَکُمْ، وَخَبَرُ ما بَعْدَکُمْ، وَحُکْمُ ما بَیْنِکُمْ.(34)

فرمود: قرآن احوال گذشتگان، و أخبار آینده را در بردارد، و شرح وظایف شما را بیان کرده است.

35ـ قالَ(علیه السلام): نَزَلَ الْقُرْآنُ أثْلاثاً، ثُلْثٌ فینا وَفى عَدُوِّنا، وَثُلْثٌ سُنَنٌ وَ أمْثالٌ، وَثُلْثٌ فَرائِض وَأحْکامٌ.(35)

فرمود: نزول قرآن بر سه قسمت است: یک قسمت آن درباره اهل بیت عصمت و طهارت : و دشمنان و مخالفان ایشان; و قسمت دیگر آن، اخلاقیّات و ضرب المثلها; و قسمت سوّم در بیان واجبات و احکام إلهى مى باشد.

36ـ قالَ(علیه السلام): ألْمُؤْمِنُ نَفْسُهُ مِنْهُ فى تَعَب، وَالنّاسُ مِنْهُ فى راحَة.(36)

فرمود: مؤمن آن کسى است که خود را به جهت رفاه مردم در زحمت بیندازد و دیگران از او در أمنیّت و آسایش باشند.

37ـ قالَ(علیه السلام): کَتَبَ اللّهُ الْجِهادَ عَلَى الرِّجالِ وَالنِّساءِ، فَجِهادُ الرَّجُلِ بَذْلُ مالِهِ وَنَفْسِهِ حَتّى یُقْتَلَ فى سَبیلِ اللّه،

وَجِهادُ الْمَرْئَةِ أنْ تَصْبِرَ عَلى ماتَرى مِنْ أذى زَوْجِها وَغِیْرَتِهِ.(37)

فرمود: خداوند جهاد را بر مردان و زنان لازم دانسته است. پس جهاد مرد، آن است که از مال و جانش بگذرد تا جائى که در راه خدا کشته و شهید شود. و جهاد زن آن است که در مقابل زحمات و صدمات شوهر و بر غیرت و جوانمردى او صبر نماید.

38ـ قالَ(علیه السلام): فى تَقَلُّبِ الاْحْوالِ عُلِمَ جَواهِرُ الرِّجالِ.(38)

فرمود: در تغییر و دگرگونى حالات و حوادث، فطرت و حقیقت اشخاص شناخته مى شود.

39ـ قالَ(علیه السلام): إنّ الْیَوْمَ عَمَلٌ وَلا حِسابَ، وَغَداً حِسابٌ وَ لا عَمَل.(39)

فرمود: امروزه - در دنیا - زحمت و فعالیّت، بدون حساب است و فرداى قیامت، حساب و بررسى اعمال و دریافت پاداش است.

40ـ قالَ(علیه السلام): إتَّقُوا مَعَاصِیَ اللّهِ فِى الْخَلَواتِ فَإنَّ الشّاهِدَ هُوَ الْحاکِم.(40)

فرمود: دورى و اجتناب کنید از معصیت هاى إلهى، حتّى در پنهانى، پس به درستى که خداوند شاهد اعمال و نیّات است; و نیز او حاکم و قاضى خواهد بود.

پاورقیها:
[1] ـ أمالى صدوق : ص 97، بحارالأنوار: ج 90، ص 343، ح 1.
[2] ـ أمالى طوسى : ج 1، ص 114 ح 29، بحارالأنوار: ج 1، ص 169، ح 20.
[3] ـ وسائل الشّیعة: ج 25، ص 434، ح 32292.
[4] ـ وافى: ج 4، ص 402، س 3.
[5] ـ أعیان الشّیعة: ج 1، ص 350، بحارالأنوار: ج 41، ص 150، ضمن ح 40.
[6] ـ أمالى طوسى: ج 1، ص 55، بحارالأنوار: ج 2، ص 48، ح 7.
[7] ـ أمالى صدوق: ص 95، بحارالأنوار: ج 68، ص 181، ح 35.
[8] ـ بحار الأنوار: ج 5، ص 317، ح 16، به نقل از ثواب الأعمال.
[9] ـ أمالى طوسى : ج 1، ص 372، بحارالأنوار: ج 63، ص 152، ح 5.
[10] ـ أمالى طوسى: ج 1، ص 372، بحارالأنوار: ج 63، ص 155، ح 5.
[11] ـ عدّة الدّاعى: ص 85، ص 1، بحارالأنوار: ج 101، ص 73، ح 24.
[12] ـ مستدرک الوسائل : ج 16، ص 291، ح 19920.
[13] ـ بحارالأنوار: ج 69، ص 68، س 2، ضمن ح 28.
[14] ـ محبّة البیضاء: ج 5، ص 144، تنبیه الخواطر: ص 195، س 16.
[15] ـ مستدرک الوسائل: ج 3، ص 210، ح 3386.
[16] ـ بحارالأنوار: ج 1، ص 96، ح 40.
[17] ـ بحارالأنوار: ج 70، ص 13.
[18] ـ نزهة الناظر و تنبیه الخاطر حلوانى: ص 70، ح 65.
[19] ـ عدّة الدّاعى: ص 75، س 8، بحارالأنوار: ج 1، ص 205، ح 33.
[20] ـ نزهة الناظر و تنبیه الخاطر حلوانى: ص 52، ح 26.
[21] ـ نزهة الناظر و تنبیه الخاطر حلوانى: ص 46، ح 12.
[22] ـ اختصاص شیخ مفید: ص 189، س 5.
[23] - وسائل الشیعة: ج 16 ص 76 ح 5.
[24] ـ وسائل الشّیعة: ج 1، ص 334، ح 880.
[25] ـ وسائل الشّیعة: ج 18، ص 316، ح 23750.
[26] ـ وسائل الشّیعة: ج 16، ص 270، ح 21539.
[27] ـ تحف العقول: ص 120، بحارالأنوار: ج 77، ص 271، ح 1.
[28] ـ بحارالأنوار: ج 76، ص 155، ح 36، و ص 229، ح 10.
[29] ـ اصول کافى: ج 1، ص 27، بحارالأنوار: ج 1، ص 161، ح 15.
[30] ـ تحف العقول: ص 152، بحارالأنوار: ج 78، ص 54، ح 97.
[31] ـ خصال : ج 2، ص 170، بحارالأنوار: ج 73، ص 142، ح 18.
[32] ـ شرح نهج البلاغه ابن عبده: ج 3، ص 165.
[33] ـ شرح نهج البلاغه فیض الاسلام: ص 1193.
[34] ـ شرح نهج البلاغه فیض الاسلام: ص 1235.
[35] ـ اصول کافى، ج 2، ص 627، ح 2.
[36] ـ بحارالأنوار: ج 75، ص 53، ح 10.
[37] ـ وسائل الشّیعة: ج 15، ص 23، ح 19934.
[38] ـ شرح نهج البلاغه فیض الإسلام: ص 1183.
[39] ـ شرح نهج البلاغه ابن عبده: ج 1، ک 41.
[40] ـ شرح نهج البلاغه ابن عبده: ج 3، ص 324.

منبع:کتاب نهج البلاغه

اَلرّوحُ وَ الرّاحَةُ وَ الفَلَجُ وَ الفَلاحُ وَ النَّجاحُ وَ البَرَكَةُ وَ العَفوُ وَ العافيَةُ وَ المُعافاةُ وَ البُشرى وَ النَّصرَةُ وَ الرِّضا وَ القُربُ وَ القَرابَةُ وَ النَّصر وَ الظَّـفَرُ وَ التَّمكينُ وَ السُّروُر وَ المَحَبَّةُ مِنَ اللّه‏ِ تَبارَكَ وَ تَعالى عَلى مَن اَحَبَّ عَلىَّ بنَ اَبى طالِبٍ عليه‏السلام وَ والاهُ وَ ائتَمَّ بِهِ وَ اَقَرَّ بِفَضلِهِ وَ تَوَلَّى الأَوصياءَ مِن بَعدِهِ وَ حَقٌ عَلَىَّ اَن اُدخِلَهُم فى شَفاعَتى وَ حَقٌ عَلى رَبّى اَن يَستَجيبَ لى فيهِم وَ هُم اَتباعى وَ مَن تَبِعَنى فَاِنَّهُ مِنّى؛

آسايش و راحتى، كاميابى و رستگارى و پيروزى، بركت و گذشت و تندرستى و عافيت، بشارت و خرّمى و رضايتمندى، قرب و خويشاوندى، يارى و پيروزى و توانمندى، شادى و محبّت، از سوى خداى متعال، بر كسى باد كه على بن ابى طالب را دوست بدارد، ولايت او را بپذيرد، به او اقتدا كند، به برترى او اقرار نمايد، و امامانِ پس از او را به ولايت بپذيرد. بر من است كه آنان را در شفاعتم وارد كنم. بر پروردگار من است كه خواسته مرا درباره آنان اجابت كند. آنان پيروان من هستند و هر كه از من پيروى كند، از من است.

بحارالأنوار(ط-بیروت) ج 27، ص 92

حدیث (2) حضرت زهرا سلام الله علیها:

اِنَّ السَّعیدَ، کُلَّ السَّعیدِ، حَقَّ السَّعیدِ مَن أحَبَّ عَلِیاً فی حَیاتِه وَ بَعدَ مَوتِه؛

همانا سعادتمند(به معنای) کامل و حقیقی کسی است که امام علی(ع) را در دوران زندگی و پس از مرگش دوست داشته باشد.

امالی(صدوق) ص182

حدیث (3) رسول اكرم صلى‏ الله ‏عليه‏ و ‏آله :

اَنـَا اَديبُ اللّه‏ِ وَ عَلىٌّ اَديبى ، اَمَرَنى رَبّى بِالسَّخاءِ وَ الْبِرِّ وَ نَهانى عَنِ الْبُخْلِ وَ الْجَفاءِ وَ ما شَى‏ءٌ اَبْغَضُ اِلَى اللّه‏ِ عَزَّوَجَلَّ مِنَ الْبُخْلِ وَ سوءِ الْخُلُقِ، وَ اِنَّهُ ليُفْسِدُ العَمَلَ كَما يُفْسِدُ الخَلُّ الْعَسَلَ؛

من ادب آموخته خدا هستم و على، ادب آموخته من است . پروردگارم مرا به سخاوت و نيكى كردن فرمان داد و از بخل و سختگيرى بازَم داشت . در نزد خداوند عزّوجلّ چيزى منفورتر از بخل و بد اخلاقى نيست ،و همانا آن عمل را ضايع مى‏ كند ، آن‏سان كه سركه عسل را.

مكارم الاخلاق ص 17

حدیث (4) نوف البكالى :

رَاَيْتُ أميرَ المُؤمِنينَ عليه‏السلام مُوَلِّيا مُبادِرا ، فَقُلْتُ : اَيْنَ تُريدُ يا مَولاىَ؟ فَقالَ : دَعنى يا نَوفُ ، اِنَّ آمالى تُقَدِّمُنى فِى المَحبوبِ. فَقُلتُ : يا مَولاىَ وَ ما آمالُكَ؟ قالَ : قَدْ عَلِمَهَا الْمَأمولُ وَ اسْتَغنَيتُ عَنْ تَبيينِها لِغَيْرِهِ ، وَكَفى بِالْعَبْدِ اَدَبا اَلاّ يُشْرِكَ فى نِعَمِهِ و اِرْبِهِ غَيْرَ رَبِّهِ؛

امير المؤمنين عليه‏السلام را ديدم كه شتابان مى‏رود . عرض كردم : مولاى من كجا مى‏روى؟ فرمودند : «اى نوف رهايم كن! آرزوهايم مرا به پيشگاه محبوب مى‏كشانَد». عرض كردم : مولاى من! آرزوهايتان چيست؟ فرمودند : «آن كس كه مورد آرزوست ، خود آنها را مى‏داند و نيازى نيست به غير او بگويم . بنده را همين ادب بس كه در نعمت‏ها و نيازش ، غير پروردگارش را شريك نگردانَد» .

بحار الانوار(ط-بیروت) ج91 ، ص94 - مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل ج11 ، ص221

حدیث (5) پيامبر صلى ‏الله ‏عليه ‏و ‏آله :

عَليٌّ يَعْسوبُ الْمُؤْمِنينَ وَ الْمالُ يَعْسوبُ الْمُنافِقينَ؛

على پيشواى مؤمنان و ثروت پيشواى منافقان است.

امالى(طوسى) ص 355

حدیث (6) پيامبر صلى ا‏لله‏ عليه ‏و ‏آله :

بى اُنذِرتُم وَ بِعَلىِّ بنِ أبى طالِبِ اهْتَدَيتُم... وَ بِالْحَسَنِ اُعْطيتُمُ الإْحسانُ وَ بِالْحُسَينِ تَسعَدونَ وَ بِهِ تَشقونَ ألا وَ إنَّ الْحُسَينَ بابٌ مِن أبوابِ الْجَنَّةِ مَن عاداهُ حَرَّمَ اللّه‏ُ عَلَيهِ ريحَ الْجَنَّةِ؛

به وسيله من هشدار داده شديد و به وسيله على عليه ‏السلام هدايت مى‏يابيد و به وسيله حسن احسان مى‏شويد و به وسيله حسين خوشبخت مى‏گرديد و بدون او بدبخت. بدانيد كه حسين درى از درهاى بهشت است، هر كس با او دشمنى كند، خداوند بوى بهشت را بر او حرام مى‏كند.

البرهان فی تفسیر القرآن ج3 ، ص232

حدیث (7) پيامبر صلى ا‏لله‏ عليه ‏و ‏آله :

حقُّ عليٍّ على هذهِ الاُمّةِ كحَقِّ الوالِدِ على وَلَدِهِ.

حقّ على بر اين امّت همچون حقّ پدر است بر فرزندش.

امالی(طوسی)ص54

حدیث (8) امام على سلام الله علیه :

وَاللَّهِ لَابنُ أبي طالِبٍ آنَسُ بِالمَوتِ مِنَ الطِّفلِ بِثَدىِ اُمِّهِ.

به خدا سوگند كه اُنس پسر ابوطالب به مرگ از انس كودك به پستان مادرش بيشتر است.

منبع:نهج ‏البلاغه(صبحی صالح)ص52 ، خطبه 5 {شبیه این حدیث در نزهه الناظر و تنبیه الخاطر ص56}